یه‌كه‌م بودجه داده‌نێت و پلان بۆ دراوی عێراق ده‌كشێت
فه‌یسه‌ڵ خه‌لیل
كاتێك یه‌كه‌م حكومه‌تی عێراقی به سه‌رۆكایه‌تی عه‌بدولره‌حمان نه‌قیب دروست ده‌بێت، گرنگترین وه‌زاره‌تی ئه‌و حكومه‌ته نوێیه، به كه‌سێكی جوله‌كه ده‌درێت، كه دواتر به‌یه‌كێك له كه‌سه به‌ناوبانگه‌كانی مێژووی عێراق داده‌نرێت، ئه‌و جوله‌كه‌یه‌ش ساسۆن حه‌سقیله كه یه‌كه‌م وه‌زیری دارایی ده‌بێت و یه‌كه‌م بودجه‌ش له‌لایه‌ن ئه‌و بۆ عێراق داده‌نرێت.
له كاتێكدا جوله‌كه‌یه‌ك له‌و وڵاته نه‌ماوه، گرنگه باسی ئه‌وه بكرێت كه جوله‌كه له‌و وڵاته‌دا چ مێژوویه‌كیان هه‌بووه، مێژووی ئه‌وانیش ته‌نها له لایه‌نی كۆمه‌ڵایه‌تی و كولتوری و بازرگانی نه‌بووه، به‌ڵكو له‌سه‌رده‌می حوكمی پاشایه‌تییدا له عێراق رولی سیاسی و كارگێریشیان هه‌بووه، یه‌كێك له‌وانیش(ساسۆن حه‌سقیل”ه، كه له رووی ئابوورییه‌وه چه‌ندین كاری گرنگی بۆ عێراق ئه‌نجام داوه.
ساسۆن له ساڵی 1860 له به‌غدا له خێزانێكی ناوداری جوله‌كه‌ی عێراق له دایكبوه، خێزانه‌كه‌ی ساسۆن جیا له‌وه‌ی ده‌وڵه‌مه‌ندێكی خاوه‌ن سامانێكی گه‌وره بوون، پێگه‌یه‌كی ئایینی به‌هێزیشیان له ناو جوله‌كه‌كانی عێراق و به‌غدا هه‌بووه، ساسۆن یه‌كه‌م خوێندنی له به‌غدا له له قوتابخانه‌یه‌كی جوله‌كه ده‌بێت و دواتریش قۆناغه‌كانی خوێندن له ماف له ئیسته‌مبول و ڤیه‌ننا ته‌واو ده‌كات، له چه‌ند سه‌رچاوه‌یه‌ك باس له‌وه‌كراوه كه یه‌كێك بووه له قوتابییه زیره‌كه‌كان، پێشریش هه‌رله‌به‌ر ئه‌وه‌ی له خێزانێكی ئایینی بووه، وانه‌ی ئایینی جوله‌كه‌ی خوێندووه، ساسۆن به‌هۆی گه‌ڕانه زۆره‌كانی جیا له زمانی عه‌ره‌بی و عیبری ، زمانی ئینگلیزی و ئه‌ڵمانی و فارسی و فه‌ره‌نسی و توركی و ئیتاڵی و لاتینی زانیوه، خاوه‌ن رۆشنبیرییه‌كی فراوان بووه، به هه‌زاران كتێبی به‌و زمانانه له‌و ماڵه‌كه‌یدا هه‌بووه، كه زۆربه‌ی كتێبه‌كان له‌لایه‌ن حكومتی عێراقی بۆ مه‌به‌ستی پاراستنی بردراوه.
ساسۆن به پێی سه‌رچاوه مێژووییه‌كان پیاوێكی جددی و كارامه بووه، زۆریش سه‌رراست بووه هه‌رده‌م هه‌وڵی داوه، بنه‌ماكانی ئابووری عێراق رێچكه‌یه‌كی ته‌ندروست بگرێت، بۆ ئه‌مه‌ش رووبه‌رووی پیاوانی سیاسی بۆته‌وه، هه‌رچه‌نده چه‌ندین جار كۆسپیان بۆ دروستكردووه، به‌ڵام موكڕبوونی ئه‌و له‌سه‌ر بیرۆراكانی و شاره‌زای له كاره‌كانی وایكردووه، 5 جار بكرێته‌وه وه‌زیری دارایی و له‌ساڵی 1932 كۆچی دوایی ده‌كات و بێ ئه‌وه‌ی هیچ منداڵ و نه‌وه‌یه‌كی هه‌بێت، چونكه زه‌واجی نه‌كردبوو به ته‌نیا ده‌ژیا.
ئه‌وه‌ی له‌باسكردنی مێژووی ساسۆن گرنگ بێت ئه‌وه‌یه، ساسۆن له‌سه‌ر بنه‌مای شاره‌زایی دانراوه، زۆریش شانازی به‌وه كردووه، كه كاره‌كه‌ی له‌گه‌ڵ شاره‌زاییه‌كه‌ی یه‌ك ده‌گرێته‌وه، مس بیل له باره‌ی ساسۆنه‌وه باسی له‌وه كردووه كه كاتێك ویستویانه له حكومه‌ته‌كه‌ی نه‌قیب ساسۆن دابنێن، نه‌قیب رازی نه‌بووه، به‌ڵام بیل هه‌وڵی رازی كردنی ده‌دات، بیڵ ده‌ڵێ” به نیو كاتژمێر توانیم قه‌ناعه‌ت به عه‌بدولره‌حمان نه‌قیب بهێنم بۆ ئه‌وه‌ی قبوڵی بكات، به‌ڵام نه‌متوانی قه‌ناعه‌تی ئه‌وه‌ی پێ بكه‌م كه وه‌زیرێكی شیعه دابنێت” كاتێكیش ده‌ست به‌كار ده‌بێت بیل له‌باره‌ی ساسۆنه‌وه ده‌نوسێت” له هه‌موو وه‌زیره‌كانی تر به توانا تره”
باڵوێزی ئه‌و كاته‌ی ئه‌ڵمانیا له عێراق له یاداشته‌كانی باسی ساسۆن حه‌سقیلی كردووه، ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه كه كاركردن له‌گه‌ڵ ساسۆن مایه‌ی خوشحاڵی بووه، باس له‌وه ده‌كرێت جارێك له‌گه‌ڵ یاسین هاشمی له‌سه‌ر كارێك ده‌بێته مشتومڕیان، ساسۆن توڕه‌ده‌بێت و ده‌ڵێ” نامه‌وێت ته‌ده‌خولی كاره‌كانی من بكه‌ن، چونكه لێی شاره‌زا نین، ئه‌گه‌ر ئێوه‌ش باسی كاری سه‌ربازیتان كرد من قسه‌م له‌سه‌ر ئێوه نابێت”
ساسۆن جیا له‌وه‌ی یه‌كه‌م بودجه‌ی عێراق داده‌نێت، هه‌ندێك كاری تریش ده‌كات، له‌وانه نایه‌وێت پاره له لایه‌ن سیاسییه‌كانه‌وه به هه‌ده‌ر بدرێت و ته‌نانه‌ت جارێك رێگری له خودی مه‌لیك فه‌یسه‌ڵی یه‌كه‌میش ده‌كات، كاتێكیش گرێبه‌ست له‌گه‌ڵ كۆمپانیا نه‌وتییه‌كان ده‌كات، قبوڵی ئه‌وه ناكات، كه پاره وه‌رگرێت به‌ڵكو داوای زێر ده‌كات، ئه‌مه به‌لای كۆمپانیا به‌ریتانیه‌كه مایه‌ی پێكه‌نین ده‌بێت، به‌ڵام دواتر ده‌رده‌كه‌وێت كه عێراق قازانجی كردووه، چونكه پاره‌ی به‌ریتانی نرخی داده‌به‌زێت و جیا له‌مانه‌ش ساسۆن پلان بۆ دانانی دراوی عێراقی داده‌نێت كه دواتر جێبه‌جێ ده‌كرێت و خه‌ڵك پاره‌ی عێراق له‌بری دراوی هیندی و لیره‌ی توركی به‌كارده‌هێنن.
