د. دانا سەعید سۆفی:
پەیڕەوی ناوخۆی پەڕلەمان جۆرێک لە ئەنارشیەت و بەرەڵایی دروستکردووە
من ناتوانم خۆم بگونجێنم لەگەڵ ویست و خواستی فراکسیۆن یان حزبێکی دیاریکراو
لەنێوان ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات لەپەڕلەماندا پەیوەندییەکی دوژمنکارانە هەیە و هەردوولا بە پرەنسیپی رەش و سپی کار دەکەن
لەلایەن دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە بەرژەوەندی خەڵک بەکارهێنراوە بۆ تاوانبارکردنی یەکتر
جۆرێک لە پەیوەندی دوژمنکارانە دروست بووە لەنێوان حزبە حکومڕانەکان و حزبە ئۆپۆزسیۆنەکان
ئەو یاسایانەی کۆدەنگی لەسەر نەبووە ئەگەر دەریشکرابن جێبەجێنەکراون
یاسایەک لەسەر پرەنسیپی زۆرینەو کەمینە بەرێکرا شەرعیەتی قانونی هەیە، بەڵام شەرعیەتی سیاسی و جەماوەری نییە
چەندین وەزیرمان هەیە پێویست بووە نەک هەر متمانەیان لێبسەنرێتەوە، بەڵکو دەبوو بدرێنە دادگا
پێشتر موناقەشە لەسەر بودجە نەدەکراو هەر بەڕێدەکرا، ئێستا جیاوازییەک دروستبووە و موناقەشە دەکرێت، بەڵام دیسانیش هەر بەڕێدەکرێت
رزگار رەزا چوچانی
نوچەنێت . گۆڤاری سڤیل
ئەندامی پەڕلەمانی كوردستان د. دانا سەعید سۆفی، كە هەڵگری رەگەزنامەی وڵاتی سویدە، ئێستا بۆ پشوو لەم وڵاتەیە، ئەو شارەزای چۆنیەتی كاركردنی ئەندام پەڕلەمانەكانی وڵاتێكی دیموكراسی وەكو سویدە، بەڵام هەندێ كات بۆخۆی جیاواز لە دنیای ئەوان كار دەكات لەكوردستان، لەم دیمانەی لەگەڵ (سڤیل)، قسە لەسەر بەراوردی هەردوو پەڕلەمانی سوید و كوردستان دەكات، دەشڵێت پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان شێوەیەك لە “بەڕەڵایی” دروستكردووە.
سڤیل: لەو ماوەی کە بویتە ئەندامی پەڕلەمان، تا ئێستا کارو ئەدای پەڕلەمانی کوردستان، چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟
د. دانا سەعید سۆفی: پەڕلەمانی کوردستان وەکو هەموو پەڕلەمانەکانی تری دنیا، کۆمەڵێک ئەرک و ئامانجی دیاریکراوی هەیە، وەک یاسا دانان، چاودێریکردنی جێبەجێبونی ئەو یاسایانە لەلایەن حکومەت و دەسەڵاتی جێبەجێکردنەوە، پەسەندکردنی بودجەی وڵات و هەروەها داڕشتنی سیاسەتی خاریجی، کە پەڕلەمانی کوردستان ئەم لایەنەی نییە، لەبارەی ئەرکی یەکەمیان مەسەلەی یاسادانان، ئەتوانین بڵێین بەپێی پێویستیەکانی کوردستان، پەڕلەمانی کوردستان کۆمەڵێک یاسای دەرکردووە، بەڵام بەشێکی زۆر لەو یاسایانە هاوسەنگیان تێدانییە، بۆیە دەبینین زۆرجار یاساکان پێویستییان بە هەموارکردنەوە هەیە، ئەوەش نیشانەی ئەوەیە کە ئەو یاسایانە پێشتر بەباشی دیراسەنەکراون و لەگەڵ واقیعی هەرێمی کوردستاندا نەگونجێنراون، لەلایەکی تریشەوە ئەو یاسایانە بەمانا سیاسییەکەی هاوسەنگ نین، چونکە کۆ دەنگی یاخود تەوافقی لەسەر نییە، لەکاتێکدا کەپێش لەدەرکردنی یاساکان ئیحتیمالی گەشتن بە تەوافق هەیە لەسەر هەر یاسایەک، سەبارەت بە ئەرکی دووەمی پەڕلەمان کە مەسەلەی چاودێری کردنە، یاخود لێپرسینەوەیە، لەو بارەیەوە پەڕلەمانی کوردستان لاوازییەکی یەکجار گەورەی پێوەدیارە، هۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو زروفە سیاسیە یاخود ئەو دۆخە حزبییەی کە ئێستا لەهەرێمی کوردستاندا هەیە، لەو وڵاتە حزب باڵا دەستە ئەو ئەجێندای ئیش و کارەکانی پەڕلەمان دادەڕێژێت و لە مەرجەعە حزبیەکان بڕیار دەدرێت، بۆیە پەڕلەمان ناتوانێ ئەرکی لێپرسینەوە لەلایەنی تەنفیزی بەشێوەیەکی باش ئەنجام بدات، ئەوەتە دەبینین بەدرێژایی مێژووی پەڕلەمانی کوردستان، بەهەرسێ خولەکەوە نەتوانراوە هیچ وەزیرێک لێپرسینەوەی جدی لەگەڵ بکرێت، یان لێپرسینەوە لە هیچ سەرۆکێکی حکومەت بکرێت، لەکاتێکدا دەبینین چەندین وەزیرمان هەیە کە سەرپێچی قانونییان کردووە و پێویست بووە نەک هەر متمانەیان لێبسەنرێتەوە، بەڵکو دەبوو بدرێنە دادگاش، بەداخەوە پەڕلەمان بەم ئەرکەی خۆی هەڵنەساوەو وەک وتم هۆکارەکەشی پەیوەندی بەو دۆخە حزبیەوە هەیە کەلەو وڵاتە هەیە، مەجالی ئەوە نادات کە تۆ لێپرسینەوە لەوەزیرێک یان لە بەرپرسێک بکەیت، چونکە ئەگەر ئەوەت کرد وەک ئەوەیە پەنجە بۆ خودی ئەو حزبە درێژ بکەیت، یان لێپرسینەوە لەخودی ئەو حزبە بکەیت، سەبارەت بەمەسەلەی بودجە کە پەڕلەمان ئەرکی پەسەندکردنی بودجەیە، وەک دەبینین ئەوە چوارەم جارە مەسەلەی بودجە دێتە پەڕلەمان کە پێشتر موناقەشەی لەسەر نەدەکراو هەر بەڕێدەکرا، ئێستا جیاوازییەک دروستبووە، لەپەڕلەمانی کوردستان موناقەشە دەکرێت، بەڵام دیسانیش سەرباری ئەوەی کە کەموکوڕی هەیە هەر بەڕێدەکرێت، وێڕی ئەم گرفتەش لەبەرێکردن من کێشەیەکی تر دەبینم لە بودجەدا، ئەویش ئەوەیە وێڕای بەڕێکردن و پەسەندکردنی بەو هەموو کەموکوڕییەوە، هێشتاش ئەو پرۆژانەی کە لەلایەنی حکومەتەوە و لەلایەنی وەزارەتەکانەوە پێشنیار دەکرێن، بەشی زۆریان جێبەجێناکرێن و هەڵدەگیرێن بۆ ساڵی داهاتوو، کێشەیەکی تریش لە بودجەدا ئەوەیە، داهاتەکان بەشێوەیەکی نادیار ماوەتەوە بێجگە لەو بەشە بودجەی کە لەبەغداوە بۆمان دێت، لایەنێکی تر کە مەفروز بوو پەڕلەمانی کوردستان هەیبێ، مەسەلەی دارشتنی سیاسەتی دەرەوەی هەرێمی کوردستانە، یاخود دارشتنی ستراتیژیی پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و بەغدا و وڵاتانی تری دراوسێ، بەڵام بەشێوەیەکی دەستوری و بەشێوەیەکی قانونی ئەو فەراغە هەیە، ئەو ئەرکە بەشێوەیەکی روون لەچوارچێوەی ئەو یاسانەی لەهەرێمی کوردستاندا هەن بونی نییە، پێدەچێت هۆکاری ئەوەش ئەو ناکۆکییە بێت کەلەنێوان هەردوو دەزگای گرنگی پەڕلەمان و سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستاندا هەیە، بەڵام وێڕای هەموو ئەو گرفتانەی کەباسمان کرد، ئەتوانین بڵێین پەڕلەمانی کوردستان لەم چوارساڵەی دواییدا، جۆرێک لەجموجوڵ و جۆرێک لە گفتوگۆی جدی تێدا دەبینرێت، ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی کە ئاستی هۆشیاری سیاسی هاوڵاتیان بەرزبێتەوە، ئەمانە دەرئەنجامێکی ئیجابییە، بەڵام لاوەکیشە بەبەراورد بەو ئەرکانەی کە لە ئەستۆی پەڕلەمان بووە و نەیتوانیوە بەباشی جێبەجێیان بکات.
سڤیل: وتت هەندێ لەو یاسایانەی پەڕلەمان دەریکردووە هاوسەنگیان تێدا نییە لەرووی سیاسیەوە، مەبەستت چییە لەو هاوسەنگیە، هۆی چییە ئەو هاوسەنگیە نییە؟
د. دانا سەعید سۆفی: هۆکارەکان ئەوەن ئەو پرۆژە یاسایانی کەدێن بەشێوەیەکی کرچ و کاڵ دێتە پەڕلەمان، کاتێکیش لە لیژنەکان تاوتوێ دەکرێن، دیراسەی تەواوی بۆ ناکرێت، هەروەها هەوڵ نادرێت کە شۆڕبکرێتەوە بۆ ناو ئەو چین و توێژانەی کە تایبەتمەندن بە خودی یاساکە، ئەتوانم بڵێم ناگونجێنرێت لەگەڵ واقیع، نا هاوسەنگیەکە لەوێدا دروست دەبێت، بۆ نمونە یاسای خۆپیشاندان. دەبینین باش نەگونجێنراوە لەگەڵ واقیعی هەرێمی کوردستاندا، لەکاتێکدا ئەو یاسایە پێویستی بە جۆرێک لەکۆ دەنگی هەیە، بەڵام کۆدەنگی لەسەر یاساکە دروست نەکراوە، کە رەنگە ئیحتیمالی ئەو کۆدەنگیە هەبوبێت، لەوانەیە هەموو یاسایایەک پێویستی بە کۆ دەنگی نەبێت، بەڵام یاسای خۆپیشاندان پێویستی بەوە هەیە، چونکە هەموو رێکخراو لایەنە سیاسیەکان، رێکخراوە مەدەنیەکان، چین و توێژەکانی کۆمەڵگە، چالاکی و جوڵەکانیان پەیوەندی بە یاسای خۆپیشاندانەوە هەیە، بۆیە لەو حاڵەتەدا پیویست بوو هەوڵ بدرێت تا حەدی ئیمکان کۆدەنگی و تەوافق لەسەر ئەو یاسایە دروست بکرێت، بەڵام ئەوە نەکرا، هەتا محاوەلەشی بۆ نەکرا نە لەپەڕلەمان و لە دەرەوەی پەڕلەمانیش لەناو حزبەکاندا، ئێستا بۆتە جێی گفتوگۆ و پرسێک بۆ موفاوەزاتی نێوان لایەنە سیاسیەکان. ئەم کار بۆ نەکردنە لەسەرەتادا بۆ ئەویاسایە وایکردووە، ئێستا زۆربەی ئەو خۆپیشاندانانەی کەلەکوردستان روودەدات بەبێ مۆڵەت سازدەکرێت، هەتا ئەوانەش کە لەبەردەرکی پەڕلەمانیش دەکرێت، ئێستا حکومەت ناتوانێ هیچ ئامادەکارییەک بۆ خۆپیشاندانەکان بکات، یان نەبوونی ئەو کۆدەنگیە وایکردووە، کە ئەو یاسایە بووەتە بەشێک لەململانێی حزبی لەنێوان لایەنەکاندا، ئۆپۆزسیۆن بەشێوەیەک هەوڵی بەکارهێنانی یاساکەی دەدا لەدژی دەسەڵات، دەسەڵاتیش بەشێوەیەک لەیاساکەی دەڕوانی کە لەڕێیەوە جوڵەو چالاکی ئۆپۆزسیۆن بەرتەسک بکاتەوە، ئەمەیە ئەو ناهاوسەنگییە.
سڤیل: پەڕلەمانتارێکی سوید دەڵێت، بەهۆی ئەوەی ئێمە دەنگی زۆرینە نین، زۆربەی پرۆژەیاساکانی ئێمە فەشەل دێنێت، بۆچی لەکوردستان ئەگەر بەو شێوەی کەمینەو زۆرینە کار بکرێت وا باس دەکرێت کە کارێکی نادیموکراسییە، یان تۆ بە ناهاوسەنگی دەزانیت؟
د. دانا سەعید سۆفی: بێگومان دوو پرەنسیپی گشتی هەیە بۆ یەکلاکردنەوەی پرس و یاساکان، ئێمە باس لەگەمەیەکی دیموکراسی دەکەین و ئەو گەمەیەش لەپەڕلەماندا دەکرێت، لەپەڕلەمانیشدا بەپێی دەستوری وڵات، کە ئێمە رەشنوسمان هەیە، هەندێ یاسای تایبەت نەبێت کە دیاری کراوە دەبێت دوو لەسەر سێی دەنگی ئەندامانی پەڕلەمانی لەسەر بێت، زۆربەی یاساکان %51 ی ئەندامانی پەڕلەمان دەنگی پێ بدەن شەرعیەتی قانونی خۆی وەردەگرێت، هیچ ئیشکالێکمان لەوەدا نییە، لەسویدیش بەهەمان شێوەیە، یانی هەر یاسایەک لە سەدا پەنجاو یەکی ئەندامانی پەڕلەمان دەنگیان بۆدا، ئیدی ئەوە دەبێت بەیاساو شەرعیەتی قانونی خۆی وەردەگرێت، بەڵام گرفتەکە لەوەدایە، واقیعی هەرێمی کوردستان لەگەڵ واقیعی وڵاتێکی وەکو سوید جیاوازە، بۆ نمونە لە وڵاتی سوید دیموکراسی جێگیرە، کلتوری دیموکراسی لەناو هاوڵاتیانیدا هەیە، یاسا بوونی هەیە و پابەندی بەیاساوە لەناو خەڵک و لەهەموو دامودەزگاکاندا بوونی هەیە، بۆیە ئاساییە هەر یاسایەکیش بەزۆرینەو کەمینە تێپەڕێنرێت و پەسەندبکرێت، بەڵام زۆر جاریش لەپەڕلەمانی سوید هەوڵ دەدەن ئەگەر یاسایەک ئیمکانی ئەوەی هەبیت کە بتوانرێت کۆدەنگی لەسەر دروست بکرێت، لایەنی حکومەت وەزارەتەکان هەوڵی لەگەڵ دەدەن، چونکە دەزانن هەر یاسایەک کۆدەنگی لەسەر بێت، زیاتر پشتیوانی جەماوەری بەدەستدەهێنێت و شەرعیەتی جەماوەریشی زیاتر دەبیت، ئەوە بەو مانایە نایەت، کە یاسایەک لەسەر پرەنسیپی زۆرینەو کەمینە بەرێکرا، شەرعیەتی قانونی نییە، بێگومان لەهەرێمی کوردستانیش ئەو شەرعیەتەی هەیە، بەڵام شەرعیەتی سیاسی و جەماوەری نییە.
لەهەرێمی کوردستان ئێمە دەبینین زۆر دامودەزگا هەیە سەربەخۆ نییە، سەروەری یاسا بەو شێوەیە نییە، سوڵتەی قەزائی ئەو دەورەی نییە و ئەگەر کێشەیەک بێتە ئاراوە لەنێوان حکومەت و پەڕلەماندا، یان لەنێوان پەڕلەمان و سەرۆکایەتی هەرێمدا ناتوانێ یەکلایان بکاتەوە، هەتا مەسەلەی مەحکەمەی فیدڕالیشمان بەو شێوەیە نییە و نیمانە، یاساکان وەکوخۆیان جێبەجێناکرێت، هەروەها مەسەلەی کلتوری دیموکراسیش لەوڵاتی ئێمە لەئاستێکی یەکجار نزمدایە، ئەوە بێجگە لەوەی ئێمە لەقۆناغی گواستنەوەداین، واتە لە سەرەتای هەوڵی دروستکردنی موئەسەساتی دیموکراسیداین، لەهەوڵی دروستکردنی حوکمڕانیەکی موئەسەساتیداین، بەو ئاراستەیەدا چەندمان بڕیوە ئەوە قابیلی موناقەشەیە، بەڵام لەکاتێکدا ئێمە لەو قۆناغەداین سیراع لەنێوان ئاراستە سیاسیە جیاوازەکان بەشێوەیەکی زۆر توند لە ئارادایە، متمانەی تەواو لەنێوان لایەنەکاندا دروست نەبووە، کاتێک کە موئەسەسات بەشێوەیەکی باش نەتوانێ ئیشوکارەکانی خۆی بکات، کاتێک کەسەروەری یاسا لەئاستێکی بەرزدا نەبێت، ئاسان نییە بتوانین هەموو یاساکان لەسەر پرەنسیپی زۆرینەو کەمینە بەڕێبکەین، بۆیە وەک چەند جار وتمان، دەبێت تا حەدی ئیمکان هەوڵ بدەین کۆ دەنگی لەسەر یاساکانمان دروستبکەین و یاساکان شۆڕ بکەینەوە بۆناو جەماوەور و چین و توێژە جیاوازەکان، هەروەها لەسەر ئاستی سیاسیش هەوڵ بدەین تەوافقی سیاسی لەسەر یاساکانمان بکەین، ئەوکاتە ئەتوانین بڵێین یاساکانمان واقیعین و دەتوانرێت لە واقیعدا جێبەجێبکرێت، نمونەشمان لەبەردەستە کە ئەو یاسایانەی کۆدەنگی لەسەر نەبووە و مایەی مشتومڕو کێشەبوون، ئەگەر دەریشکرابن جێبەجێنەبوون لەهەرێمی کوردستاندا.
سڤیل: بەشێک لە پەڕلەمانتارانی دەسەڵات دەڵێن هەرچی بکرێت و بوترێت، ئۆپۆزسیۆن پێی رازی نییە، ئەوانیش وای دەبینن کە لیستی دەسەڵات پرۆژەکانی ئەوانی قبوڵ نییە، بەڕێزت رات چییە؟
د. دانا سەعید سۆفی: هەردوو رایەکە تا ئاستێک راستی تێدایە، لەوانەیە ئەوە حەقیقەتێکی تێدا بێت، کە ئۆپۆزسیۆن بۆیە ئۆپۆزسیۆنە رەخنە بگرێت، یان ستراتیژ و بەرنامەی یەک نەگرێتەوە لەگەڵ حزبە حوکمڕانەکان، بەڵام مەرج نییە هەموو کات وابێت، من هەمیشە تەئکید لەوە دەکەمەوە ئەگەر مەجالی دروستکردنی کۆدەنگی و تەوافق هەبوو، پێویستە ئەو رێگایە تاقیبکەینەوە، بەڵام ئێمە ئەم هەوڵە نادەین، بەپێچەوانەوە زۆر جار لەدژی یەکتر کاری یەک رەتدەکەینەوە، لەوانەیە بە هەندێک لەو لایەنانەی کە لەناو یاساکەدا هەیە رازی بین، بەڵام بەهۆی ئەوەی ئۆپۆزسیۆن پێشکەشیکردووە دەسەڵات ناکۆکە لەگەڵی، یان لەبەر ئەوەی دەسەڵات پێشکەشیکردووە، ئۆپۆزسیۆن ناڕەزایی خۆی دەردەبڕێت.
لێت ناشارمەوە لەدوای دروستبوونی ئۆپۆزسیۆنی رەسمی لەکوردستان، دەبینین جۆرێک لە پەیوەندی دوژمنکارانە دروست بووە لەنێوان حزبە حکومڕانەکان و لەنێوان حزبە ئۆپۆزسیۆنەکان، ئەوەش کاریگەری سلبی بەسەر داڕشتنی یاساکان و شێوازی کارکردنی پەڕلەمانەوە هەبووە، لەزۆر روەوە وایکردووە یان وادەکات کە پەڕلەمان نەتوانێ کاری خۆی بکات، لەجێی ئەوەی بەشێوەی ئەرگۆمێنت و بیرکردنەوە لەبەرژەوەندی خەڵک کارەکان بکرێت، لەپەڕلەماندا پرەنسیپی رەش و سپی و هەیە، یانی هیچ مانایەک نامێنێتەوە کاتێک کە دەبینی هەردوولا باس لەبەرژەوەندی خەڵک دەکەن، بەڵام ناپرسن ئایا بەرژەوەندی خەڵک دوو شتی لێکجیاوازە؟، بێگومان وانییە، بەڵام زۆر جار لەلایەن هەردولاوە بەرژەوەندی خەڵک ئیسغلالکراوە، بەرژەوەندی خەڵک بەکارهێنراوە بۆ ئەوەی کە لایەنەکەی تری پێ تاوانبار بکەین، ئەمانە هەموو هۆکارەکەی بۆ ئەوە دەگەرێتەوە کە هەر لەسەرەتاوە، پەیوەندی نێوان ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات بەشێوەیەکی خراپ دەستیپێکردووە، هەردوولا ستراتیژیەتیان لەسەر دژایەتی یەکتر دارشتووە، یان لەهەردوولادا کاراکتەر هەن کە ئایندەی خۆیان لەو دژایەتیەدا دەبینن و لەسەر ئەو پەتە یاری دەکەن، بۆیە دەبینین زۆر جار یاسایەکی زۆر زۆر بەسیت، کە رەنگە لەباری سیاسییەوە هیچ ئەهەمیەتێکی نەبێت بۆ هیچ لایەکیان، بەڵام کە دەخرێتە روو دەبێتە مایەی مشتومڕو دژایەتیکردنی یەکتر، بۆ نمونە لەخولی پێشوو یاسای قەدەغەکردنی جگەرەکێشان بەڕێکراوە، من لەگەڵ ئەو یاسایە نیم، کە لەگەڵ واقیعی هەرێمی کوردستان ناگونجێت و تەنها بۆ مەسەلەی دیکۆرکراوە، و لە بەرهەمی بێ ئیشی پەڕلەمان دەچێت، چونکە لەناو ئەو پەڕلەمانەش کە ئەو یاسایەی دەرکردووە، لەژورەکانیدا جگەرە دەکێشرێت، بەهەرحاڵ لەسەر یاسایەکی وا کە لەڕووی سیاسی بیروبڕواوە بۆ هیچکام لە ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات جێی بایەخ نییە، چونکە ئەوان هیچیان لایەنی ژینگە پارێزنین، و ئەو ئایدۆلۆژیایان نییە، بەڵام ئەم یاسایەش مەجالی ئەوەی تێدایە ناکۆکی لەناو پەڕلەماندا دروست بکات، چونکە پەیوەندییەکی دوژمنکارانە لەو نێوانەدا هەیە و هەردوولا بە پرەنسیپی رەش و سپی کار دەکەن.
سڤیل: ئەم شێوازە سەیرە لەکارکردن، ئایندە دیموکراسی لەوەی هەیە زیاتر بار دێنێ، یان ئەوەشی کەهەیە لەناوی دەبات؟
د. دانا سەعید سۆفی: بێگومان ئەوە شتێکی باش نییە، دیموکراسیەت بەتەنها بریتی نییە لە هەڵبژاردن و دەنگدان، بەڵکو کولتوری دیموکراسیش دەبێت هەبێت، کلتوری دیموکراسی بەشێکی عیلاقەی بەوە هەیە کە کەمینە ڕێز لە دەنگی زۆرینەو، زۆرینەش رێز لە کەمینە بگرێت، رێز لەبیروبۆچونی چین و توێژەکانی کۆمەڵگە بگیردرێت، دیموکراسیەت بریتیە لەکاری هاوبەش، بریتیە لە گیانی هاوکاری، تەنها مەسەلە یەکلاکردنەوەی پرسەکان نییە بەدەنگی زۆرینەو کەمینە، جا بۆیە ئەگەر ئێمە نەتوانین جۆرێک لەکاری پێکەوەیی و کاری هاوبەش دروستبکەین، لەو پرس و کێشەو رووداوانەی کە دێنە پێشەوە، هەوڵ نەدەین خاڵی هاوبەش بدۆزینەوە، وا بکەین کە هیچ کەسێک هەست بەوە نەکات پەراوێزخراوە، نەمانتوانیوە کار بۆ دروستبوونی کەلتوری دیموکراسی بکەین، با من دەسەڵاتدار بم، با من بتوانم و مافم هەبێت یاساکان بەپێی پرەنسیپە یاساییەکان بەڕێبکەم، بەڵام ناشکرێ رێز لەڕای کەمینە نەگرم، لەجێی ئەوەی وا بکەم و بەشێوەیەک لەشێوەکان هاوبەشی لەبڕیارە گرنگەکانی وڵاتدا دروست بکەم، وەک وتم ئێمە لەسەرەتای قۆناغی گواستنەوەیدان، بێگومان لەوەها قۆناغێکیشدا، ئەو جۆرە پەیوەندییە دوژمنکارییە کە لەنێوان ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵاتدا هەیە، زیان بە ئایندەی هەرێمی کوردستان دەگەیەنێت.
سڤیل: تا ئێستا چەند جار دانیشتنی پەڕلەمانت بایکۆت کردووە؟
د. دانا سەعید سۆفی: بەراستی بەژمارە نازانم لەبیرم نییە، لەوانەیە لە سێ و چوار جار زیاتر بوبێت، بەڵام بایکۆت تا بایکۆت جیاوازی و مانای جیاوازی هەیە.
سڤیل: کەوایە ئەتوانین بڵێین د. دانا سەعید سۆفی چەندین جار دانیشتنەکانی پەڕلەمانی بایکۆت کردووە، لەکاتێکدا یەکێکیشە لە ئەندامانی لیستی دەسەڵات و زۆرینە، تۆ شارەزای شێوازی کاری پەڕلەمانیت لەوڵاتانی ئەورپا و بەتایبەت سوید، ئایا نمونەیەکی لەو شێوەی خۆت دەبینی لێرە؟ تۆ ئەزانی لە پەڕلەمانێکی وەک پەڕلەمانی سوید ئەندامانی لیستی دەسەڵات، زۆر بەدەگمەن ئەگەر رووبدا ئەندامێکیان دانیشتن بایکۆت بکات، کەوایە ئەگەر لە وڵاتێکی دیموکراسیش ئەوە ناکرێت، بەڕێزت ئەتەوێ بەو هەڵوێستانە چی بڵێی؟، کە زۆر جار وا دەردەکەوێت لەنێوان دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆندا ماویتەوە.
د. دانا سەعید سۆفی: لەوانەیە هەر پەڕلەمانتارو شێوازی تایبەت بەخۆی هەبێت، کە چۆن ئیش دەکات، پێدەچێ من لە مۆدیلە تەقلیدیەکەی سیاسەتکردن لە کوردستان لام دابێ، بەڵام ئەوەی بۆمن گرنگە، شتێک بزانم راستە و لەبەرژەوەندی گشتیدایە، ئەگەر ئەو سیاسەتە یان ئەو هەڵوێستە پێچەوانەی سیاسەت و هەڵوێستی فراکسیۆنەکەشم بێت، پشتیوانی دەکەم، ئەوە ئەسڵی مەسەلەکەیە، ئەویش لەکاتێکدایە کە دەبینی پەیوەندییەکان وەک باسمان کرد جۆرێکە لە پەیوەندی دوژمنکارانە، جۆرێک لەپەیوەندی رەش و سپییە، بۆمن مایەی ئازارو ناخۆشییە، کە دەبینم لەپەڕلەمانێکدا کە دەبێت لەهەوڵی دروستکردنی سیستەمێکی دیموکراسی بین، پەیوەندیەکان بەو شێوەیە بچێتە پێشەوە کەباسمان کرد، ئەویش لەکاتێکدا کە هەست دەکەم ئیمکانی دۆزینەوەی خاڵی هاوبەش هەیە لەو نێوانەدا، سەبارەت بەوەی کە ئاخۆ ئەوەی من دەیکەم لەپەڕلەمانی سوید هەیە، یان نا؟، نازانم چۆن مەسەلەی بایکۆتکردن تەعبیر دەکرێت، بەڵام زۆرجار دەبینی لەپەڕلەمانی سویدیش ئەندامێکی پەڕلەمان هەڵوێستی حزبەکەی خۆی بەدڵ نییەو هەڵوێستی خۆی رادەگەیەنێت، ئەوەی جیاوازی دروست دەکات لێرەشدا، لەنێوان پەڕلەمانی سوید و پەڕلەمانی کوردستان، پەیڕەوەی ناوخۆیە، یاخود شێوازی یەکلاکردنەوەی پرسەکانە لەو دوو پەڕلەمانەدا، ئەوەی لەپەڕلەمانی سوید هەیە زۆر جیاوازترە لەوەی لە پەڕلەمانی کوردستاندا هەیە، بۆیە لەوانەیە بەراوردکردنەکە بەراودکردنێکی زۆر دروست نەبێت، چونکە لەپەڕلەمانی سویددا لەو راپۆرتانەی کە دەنوسرێنەوە لە لیژنەکاندا، رای حزبەکان یان رای فراکسیۆنەکان دەنوسرێنەوە، بەڵام لە پەڕلەمانی کوردستان بەو شێوەیە نییە، هەر پەڕلەمانتارێک رێگە پێدراوە بە چ شێوەیەک مامەڵە لەگەڵ ئەو راپۆرتانە دەکات، کە لەسەر یاساکان دەنوسرێتەوە، رای خۆیەتی تەحەفوزی هەیە یان نیەتی، بۆیە بەراوردکردنەکە زۆر دروست و سودمەند نابێت کە لەنێوان ئەو دوو پەڕلەمانەدا بیکەین، لەسوید رای فراکسیۆن یان رای حزب سەنگی زیاترە و کاریگەری هەیە لەدیاری کردنی هەڵوێستەکان لەپەڕلەمانی سویددا، بەڵام لەپەڕلەمانی کوردستان بەپێی پەیڕەوی ناوخۆ رێگە بەپەڕلەمانتار دراوە رای شەخسی خۆی هەبێت، ئەگەر لەگەڵ رای حزب و فراکسیۆنیش نەگونجێت، لەکاتێکدا کە پەیڕەوی ناوخۆی پەڕلەمان بەو شێوەیەیە، بۆچی من نەتوانم ئەوەی کە باوەڕم پێیەتی کاری بۆ بکەم؟ یان ئەوەی کە راست و دروستە، ئەوەی کەوا دەکات زیاتر لە جەماوەرم نزیک بکاتەوە، بۆ ئەو شێوازە هەڵنەبژێرم؟، من شێوازی کارکردنم لەسەر ئەو ئەساسەو بەو شێوەیە بووە، ئەو سەلاحیات و ئەو ئەرکانەی بۆ پەڕلەمانتار لە پەڕلەمانی کوردستاندا بەپێی پەیڕەوی ناوخۆ دیاری کراوە، بەکارم هێناوە، ئێمە لە پەڕلەمانی کوردستان کاتێک سوێندی یاسایمان خواردووە، باس لەوە دەکەین کە شتێک تۆ پێت وابێت لەبەرژەوەندی گشتیدایە لەبەرژەوەندی هاوڵاتیاندایە، لەبەرژەوەندی نیشتیماندایە، دەبێت پشتیوانی لێ بکەیت و مامەڵەی لەگەڵ بکەیت، من ئاوا کارم کردووە، بۆیە هەندێ جار ئەو هەڵوێستانەی من وا لێک دەدرێتەوە کە لەدژی حزبێکە، یان لایەنگری بۆ لایەنێکە، لەراستیدا من بیر لەوە ناکەمەوە ئەو هەڵوێستەی من بۆ کامە حزب باشە. لەگەڵ سیاسەتی دەسەڵات یاخود لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن یەک دەگرێتەوە، خەمی من و شێوازی کارکردنی من لەو رێگاوەیە، چ کارێم پێ راستە، چ شتێک ئەرگۆمێنتی عەقڵ و مەنتق بێت، دەبێت ئەوە هەڵبژێری، زۆرجار ئەو هەڵوێستانە بۆمن ناخۆش دەکەوێتەوە و لایەنەکان توڕە دەکات، بەڵام بەراستی من ناتوانم خۆم بگونجێنم لەگەڵ ویست و خواستی لایەنێکی دیاریکراو، یان فراکسیۆنێک یان حزبێکی دیاریکراو، بەپێی پەیڕەوی ناوخۆ بەپێی ئەو سویندەی کە خواردومانە، دەبێت خۆمان بگونجێنین لەگەڵ بەرژەوەندی گشتی و بەرژەوەندی هاوڵاتیان، من پێم وایە بەو شێوەیە کارم کردووە، لەوانەشە من هەڵە بم، بەڵام جیاوازی لەنێوان ئەم دوو پەڕلەمانە ئەوەیە کەباسم کرد و بەو شێوەیە، جا کامیان باشترە و کامیان خراپترە، ئەوە جێگای موناقەشەیە.
سڤیل: وتت لە پەڕلەمانی سوید حزب یان فراکسیۆنەکان بڕیار دەدەن بۆ پرۆژەیاساکان، بەڵام لەکوردستان شەخس واتە ئەندامەکانی پەڕلەمان بڕیار دەدەن، ئەگەر پەرلەمانی کوردستان ١١١ ئەندامی هەبێت و هەر کەسەو بۆخۆی رای خۆی هەبێ، چی دروست دەبێت بەبەراورد بەوی سوید؟
د. دانا سەعید سۆفی: کەموکوڕییەکی یەکجار زۆر هەیە لەو پەیڕەوە ناوخۆی لەپەڕلەمانی کوردستان کاری پێدەکرێت، لەسەرەتای دامەزراندنیەوە تاکو ئێستا، راستە چەند جار هەموار کەمکراوە، بەڵام هەموارکردنەکان بنەمایی نەبووە، کە بتوانێ کارکردنی پەڕلەمان و دانیشتن و شێوەی کاری گۆڕینی یاساکان بگۆڕێت، ئەو پەیڕەوە جۆرێک لەبێ بەرنامەیی جۆرێک لەبەهەدەردانی کاتی دروستکردووە، بۆنمونە ئێستا پرۆژە بودجەی هەرێمی کوردستان کاری لەسەردەکرێت، جاری واهەیە هەر ١١١ ئەندام پەڕلەمانەکە قسەی لەسەر دەکەن، لەوانەیە زیاتر لەنیوەمان شارەزاییەکی ئەوتۆمان نەبێت لە سەر یاساکە، بەڵام قسە دەکەین، بەپێی پەیڕەویش رێگەت پێدراوە، من ئەوەم پێباش نیە چونکە دەبێتە مۆدێلێک و هەندێ جاریش قسەکردنەکان زیاتر دەبێتە هۆکارێکی ئیعلامی، ئەوە خەلەلێکی گەورەیە لە پەیڕەوی ناوخۆی پەڕلەمان، کە میکانزیمەکان بەشێوەیەکی باش نەگونجێنراوە، و وادەکات یاساکان بەشێوەیەکی باش دەرنەچن، چونکە ئەوانەی کە پسپۆڕیش نین جێ دەستیان دیار دەبێت بەسەر دارشتنی یاساکانەوە، لەبەر ئەوەی رێگا بەهەموان دراوە کە کاریگەریان هەبێ لەسەر یاساکە، نەک هەر لەدەنگدان کە دەبێ هەموو دەنگی هەبێ، بەڵکو لەسەر داڕشتنی یاساکانیش، جاری واهەیە یاساکان لەلیژنەکان تاوتوێکراوە، بەڵام دەبینی لەناو هۆڵی پەڕلەمانیشدا یاساکان دووبارە دادەڕێژرێنەوە، یانی ئێمە لەرێگای دوو خوێندنەوەوە یاساکان دادەرێژینەوە، خوێندنەوەی یەکەم ئەوەیە کە دەچێتە لیژنەکان و یاساکان دادەڕێژرێت، خوێندنەوەی دووەمیش ئەوەیە، ئەو راپۆرتەی کە لیژنە نوسیویەتی لەگەڵ پرۆژە یاساکە، لەناو هۆڵی پەڕلەمانیشدا دیسان دووبارە موناقەشە دەکرێتەوە و بڕگە بەبڕگەو مادە بەمادەی یاساکان دادەڕێژرێتەوە، ئەمەش وەک باسمکرد دەبێتە هۆی ئەوەی کە شارەزا و نە شارەزا کاریگەری هەبێت لەسەر داڕشتنەوەی یاساکان، جیاوازی نێوان پەڕلەمانی پەڕلەمانی سوید و پەڕلەمانی کوردستان لەوێدایە، لەپەڕلەمانی سوید ئەو راپۆرتەی کە لیژنە دەینوسێت و دێتەوە هۆڵی پەڕلەمان، لەهۆڵی پەڕلەمان نابێ دابڕێژرێتەوە، نابێ حەرفێکی بگۆڕدرێت، تەنیا دەنگدانی لەسەر دەکرێت، بەڵام ئێمە لەجێی لیژنە تایبەتمەندەکان لەو جەوە نا مولائیمەی پەڕلەمان، کە 111 کەس لەوێیە و لەژێر ئیفیعالاتی کۆمەڵێ فاکتەری جیاوازدان، یاساکان دادەڕێژینەوە، وەک ئەوەیە کە بەڕاستی ئێمە لەخەمی ئایندەی ئەو میللەتەدا نەبین، پێمانوانەبێ ئەو یاسایانە گرنگن، کە لەوانەیە 50 ساڵ حکوم بکەن. بۆیە ئەتوانم بڵێم ئەو شێوازی یەکلاکردنەوەی یاساکان لەپەڕلەمانی کوردستان، نەک جۆرێک لە بێسەروبەری و نا هەماهەنگی لەنێوان، فراکسیۆنەکان و لەنێوانی ئەندامانی خودی فراکسیۆنەکانیش دروستدەکاتن، بەڵکو دەبێتە هۆی بەهەدەردانی کاتێکی زۆر بۆ یەکلاکردنەوەی پرسەکان، هەندێ جار پێمان وایە بەتایبەت لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە کە هەرچەند کات دیار بکرێت و نەکرێت، دەبێت هەموو ئەندامانی پەڕلەمان قسە بکەن، پێمان وایە دیموکراسیەت بەو شێوەیە، بەڵام بەداخەوە دیموکراسیەت مانای ئەوە نییە، دیموکراسیەت ئەوەیە کە تۆ بتوانی بەشێوەیەکی عاقڵانی کارو بارەکانی خۆت دابڕێژیت، ئەوەی لەپەڕلەمانی کوردستان پەیڕەو دەکرێت، دەبێتە جۆرێک لە ئەنارشیەت و بەرەڵایی.
سڤیل: ئەو جۆرە لە ئەنارشیەت و بەرەڵاییە کە وتت لە پەڕلەمان هەیە، بەرهەمی پەیڕەوی ناوخۆی پەڕلەمانە؟
د. دانا سەعید سۆفی: بەڵێ بەشێکی بەرهەمی ئەو پەیڕەوەیە ، بەشێکێشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوپەیوەندییەی کە لەنێوانی ئۆپۆزسیۆن و حزبە حوکمڕانەکان هەیە کە بەشێوەیەکی موئەسەساتی نییە، لەو نێوانەدا جۆرێک لەتێگەشتنی نا دروست هەیە لە دیموکراسی.
سڤیل: چارەسەری ئەم درزە چییە کە ئەم جۆرە لە ناتێگەشتنی دروست کردووە، خەتەری لەسەر ئەویاسایانە دروستکردووە، کە وتت پەیوەندی بە 50 ساڵی داهاتووی میللەتێکەوە هەیە؟
د. دانا سەعید سۆفی: بەشێکی ئەوەیە کە بۆ چاککردنی یاساکانمان، پێویستە میکانیزمێکی عاقڵانی و باشتر دابڕێژین، ئەویش بەپەیڕەوێکی تازەی ناوخۆ بۆپەڕلەمان دەکرێت، کە ئەو گرفتانەی باسکران بەهەند وەریبگرێت، بەشێکیشی لایەنە سیاسیەکەیەتی، دەبێت پەیوەندی نێوان دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن ببێتە پەیوەندییەکی بەبەرهەم، دەبێت دەسەڵات سود لە ئۆپۆزسیۆن وەربگرێت، ئۆپۆزسیۆنیش بەهەمانشێوە وا کار بکات، کە دەسەڵات ئەدای خۆی باش بکات، بەداخەوە تا ئێستا ئێمە بەو شێوازە ئیشمان نەکردووە، ئێمە بەشێوازێکی دوژمنکارانە لەگەڵ یەک ئیش دەکەین، بەپرەنسیپی رەش و سپی، بە پرەنسیپی تەبایی و هاوکاری و هەماهەنگی ئیش ناکەین، ئۆپۆزسیۆن رێز لەوە ناگرێت کە دەسەڵات زۆرینەیە، بەپێی دەرئەنجامەکانی هەڵبژاردن، دەسەڵاتیش رێز لە ئیرادەی ئۆپۆزسیۆن ناگرێت کە ئۆپۆزسیۆنیش لەخەمی ئەو ڵاتەیەو بەشێکە لەوڵاتە، تا ئێمە واز لەوانە نەهێنین، ناتوانین خاڵی هاوبەش دروست بکەین ناتوانین بگەین بە گیانی تەبایی و هاوکاری، ئەگەر لەوڵاتێکیشدا گیانی هاوکاری و تەبایی نەبوو، زەحمەتە بتوانی پەرەبەو کۆمەڵگایە بدەیت، پەرە بەدروستکردنی موئەسەسات و دروستکردنی سیستەمێکی دیموکراسی بدەیت.
سڤیل: زۆر کورد هەن لە ئەورپا کارو پێگەی باشیان هەیە، بەڵام کاتێک دەچنەوە کوردستان بۆ کارکردن، توشی گرفت دەبن، هۆکاری ئەوە چییە؟
د. دانا سەعید سۆفی: هۆکار ئەوەیە کە شێوازی کاکردن لە ئەورپا لەگەڵ هەرێمی کوردستان جیاوازە، بەتایبەتی ئەگەر مەبەستمان کارکردن بێت لەبواری سیاسی و کارگێڕی و ئیداریدا، ئەوەی لە ئەورپا تەجروبەیەکی تازەو نوێی کۆکردبێتەوە، رەنگە مەبەستی بێت لەکوردستان هەمان ئەو تەجروبە کار پێبکات. بەڵام بەئاسان نابێ و تەجروبەکەی هەزم نەکرێت، یاخود رەنگە نەتوانرێ کاری پێبکرێت لەهەرێمی کوردستان، چونکە هەم سیاسەتمان هەم حکومەتمان بەشێوازێکی تر کار دەکەن، هۆکار دووکلتورو دوو سیستەمی جیاوازە، زۆرجاریش رێگری هەیە لەبەردەم ئەوکەسەی کە هەوڵ دەدات و دەیەوێ ئەزمونی ئێرە بگوازێتەوە ئەوێ، یان زۆر کەس هەیە لەکوردستان، کە چونەوەی خەڵکی کورد لەئەورپا و بردنەوەی سیستەم و تەجروبەی نوێ، وەکو هەڕەشەیک بۆسەر بەرژوەندییەکانی خۆیان تەماشا دەکات، ئەو لەکوردستان جێگیرەو خۆی قایمکردووە، نایەوێ ئەو بەرژەوەندیانەی بکەوێتە بەر ئەو مەترسییەو لەدەست خۆی بدات، یان هەرەشە لەسەر بەرژەوەندیەکانی دروست بێت، بۆیە هەمیشە دژایەتی ئەوانە دەکەن کە لەهەوڵی ئەوەدان سیستەم بگۆڕن، یان رەخنە لەسیستەم بگرن، یان جۆرێک لەکلتوری بەڕێوەبردنی عەقڵانی دروستبکەن.
