وەڵامی چوار پرسیاری گرنگ سەبارەت بە سیستەمی پەرلەمانی

وەڵامی چوار پرسیاری گرنگ سەبارەت بە سیستەمی پەرلەمانی

د.فەرسەت سۆفی

ئەندامی پەرلەمانی كوردستان

دەستپێك:

بە پێویستم زانی لە دوو توێی ئەم بابەتە بە سوود وەرگرتن لە نموونە زیندووەكانی سیستەمی پەرلەمانی دونیا وەڵامی كۆمەڵێك پرسیار بدەمەوە، ئەمەش بە مەبەستی پێشكەشكردنی تێروانینێكی روون سەبارەت بە سیستەمی پەرلەمانی كە هەندێ جار لە ئاكامی ململانێی سیاسی سیستەمەكە بە شێوەیەكی نادروست وێنا دەكرێت.

پرسیارەكان:

– كۆڵەگەكانی سیستەمی پەرلەمانی چین و بە چی لە سیستەمەكانی دی جیادەكرێتەوە؟

– مەرجە سەرۆك لە سیستەمی پەرلەمانی تەنها لە ناو پەرلەمان هەڵبژێردرێت؟.

– مەرجە دەسەڵاتەكانی سەرۆك لە سیستەمی پەرلەمانی هەموویان دەسەڵاتی تەشریفاتی و پرۆتۆكۆلی بن؟.

– جۆرەكانی بەرپرسیاریەتی لە سیستەمی پەرلەمانی چین؟ ئایا لەو سیستەمە سەرۆك بەرپرسیارە بەرامبەر پەرلەمان؟.

وەڵامی پرسیاری یەكەم:

كۆڵەگەكانی سیستەمی پەرلەمانی چین و بە چی لە سیستەمەكانی دی جیادەكرێتەوە؟

یەكەم : سیستەمی پەرلەمانی:

ئەو سیستەمەیە كە بەروونی پرەنسیپی هاوكاری ( Cooperation) و هاوسەنگی (Balance) لە نێوان دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردندا هەیە.

بنەماكانی :

1- هاریكاری و هاوسەنگی نێوان دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاسادان و لێك جیاكردنەوەی نەرمی دەسەڵاتەكان.ئەمەش بە پشت بەستن بەو ووتەیەی مۆنتسكیۆ كە دەڵێ( السلگە توقف السلگە)

2- دوانەی دەسەڵاتی جێبەجێكردن، واتە دەسەڵاتی جێبەجێكردن پێك دێت لە ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆكایەتی كۆمار یان مەلیك.

3- حكومەتێكی بەرپرس لەبەردەم پەرلەمان، بەو واتایەی كە حكومەت متمانە لە پەرلەمان وەردەگرێت و بەرپرسیاریشە لە بەرامبەریدا واتە پەرلەمان دەتوانێت لە رێگەی میكانیزمەكانی چاودێریكردن پرسیارو پرساندن و لێسەندنەوەی متمانەو هەموو رێكارێكی دی پەیوەست بە بەرپرسیاریەتی سیاسی بەرامبەر حكومەت بگرێتە بەر.

سەرەتای سیستەمی پەرلەمانی لە بەریتانیا دەستی پێكرد، بەڵام ئێستا ئەم سیستەمە تەنها ئەو فۆرمە تەقلیدیەی نیە كە لە بەریتانیا پێی وەرگیرا،تەنانەت زۆرینەی ئەو وڵاتانەی سروشتی سیستەمی حوكمرانیان پەرلەمانیشە لە دەستوری خۆیان ئاماژەیان نەكردوە كە سیستەمی حوكمرانی لەو وڵات پەرلەمانیە، بەڵام بە بوونی ئەو سێ بنەمایانەی كە لە سەرەوە ئاماژەمان پێدان دەزانین ئاخۆ ئەو سیستەمە پەرلەمانیە یان سیستەمەكانی دی. جگە لەم كۆلەگە بنەرەتیانە كە سیستەمی پەرلەمانی پێ دەناسرێتەوە دەكرێت لە وردەكاری و تەفاصیل سیستەمی پەرلەمانی لە وڵاتێك تەواو جیاواز بێت لە گەڵ وڵاتێكی دی، بەڵام لە ئەنجامدا وێرای جیاوازیەكانیش سیستەم هەر پەرلەمانیە مادام ئەم كۆڵەگە بنەرەتیانەی تێدایە، چونكە لە رۆژگاری ئەمرۆ سیستەمی پەرلەمانی تەنها یەك فۆرم و شێوەی نیە.

دووەم : سیستەمی سەرۆكایەتی:

سەرۆكی ووڵات راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت و سەرۆكی حكومەت بوونی نییە واتە دەسەڵاتی جێبەجێكردن یەكانەیەو لە دەستی سەرۆكی وڵات دایە كە سەرۆك لە لایەن خەڵك هەڵدەبژێردرێت. سەرۆكی دەوڵەت خاوەنی دەسەڵاتی جێبەجێكردنەو وەزیرەكان بەرپرسن بەرامبەر سەرۆك نەك پەرلەمان هەروەها لە لایەن سەرۆكیش دیاری دەكرێن و سەرۆكیش دەتوانێت لایان ببات . لێك جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانی زۆر توندە. ئەم سیستەمە سەرەتا لە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەری هەلدا پاش بەركاربوونی دەستوری ئەمریكا لە سالی 1789 . ئێستاش لە زۆربەی وڵاتانی ئەمریكای لاتینی و زۆر وڵاتی دیكەی جیهانیش سروشتی سیستەمی حوكمرانی سەرۆكایەتیە.

سێیەم: سیستەمی نیمچە سەرۆكایەتی یان تێكەڵاو:

ئەم سیستەمە سەرەتا لە فەرەنسا بە پێی دەستوری ساڵی 1958 كاری پێكرا، ئەمەش دوای ئەوە هات كە فەرەنسا رووبەرووی قەیران بووەوەكە بە قەیرانی جەزائیر ناو دەبرێت و جەنەرال دیگۆل ئەم سیستەمەی تەبەنی كرد.

ئەم جۆرە لەسیستەمی حوكمرانی بەشی زۆری دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن دەدات بە سەرۆكی ووڵات و سەرۆكی حكومەتیش لە شێوەی ( وەزیری یەكەم ) دەردەكەوێت ، سەرۆكی ووڵات دەتوانێت پەرلەمان هەڵوەشێنێتەوە.

حكومەت بەرپرسە لە بەردەم هەریەك لە پەرلەمان و سەرۆكی دەوڵەت ، كە پەرلەمان و سەرۆك دەوڵەتیش دەتوانن هەڵیبوەشێننەوە.سەرۆك راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت. سەرۆكی دەوڵەت لە زۆر كاتدا خۆی سەرۆك وەزیرو وەزیرەكانی دیاریدەكات بە بێ‌ رەچاوكردنی دەرئەنجامی هەڵبژاردن. ( سریلانكا بە نموونە)، هەروەها جورجیاو رۆمانیاو چەندین وڵاتی دی تەبەنی سیستەمی نیمچە سەرۆكایەتیان كردوە.

چوارەم : سیستەمی مەجلسی یان حكومەتی جەمعی:

ئەم سیستەمە بە شیوەی پچر پچرو بۆ ماوەیەكی كورت سەرەتا لە فەرەنسا كاری پێكرا لە ساڵی 1792 لە دوای روخانی رژێمی پادشایەتی، هەروەها لە ساڵی 1848 و ساڵی 1871 لە دوای شكستی ناپلیۆنی سێیەم. هەروەها لە دەستوری نەمسا لە ساڵی 1920. بەڵام سەركەوتنی نەهێنا. ئەم سیستەمە تەنها لە سویسرا سەركەوتنی هێناوە كە لە ساڵی 1874 كاری پێدەكرێت و تیایدا پەرلەمان باڵا دەستەو زۆربەی دەسەڵاتەكان لە لای پەرلەمانە. بۆ نموونە لە سویسرا حكومەت لە حەوت وەزیر پێكهاتوون و بە شێوەی دەوری وەزیرەكان دەبنە سەرۆك وەزیران، واتە سەرۆك وەزیرانی فعلی بوونی نیە.

ئەنجام:

هیچ یەك لەو سیستەمانە نادیموكراسی نین، هیچ كامیشیان یەك فۆرمیان نیەو لە ووردەكاری و جێبەجێكردنیان جیاوازن، بەڵام هەریەك لەو سیستەمانە كۆڵەگەی بنەرەتی خۆیان هەیەو پێوەری جیاكردنەوەیان ئەو كۆڵەگە سەرەكیانە بوو كە ئاماژەمان پێدان. هەر یەك لەو سیستەمانەش خاڵی باش و خراپی خۆی هەیە. نموونەكانی جێبەجێكردنی ئەو سیستەمانە ئەوەمان پێ دەڵێن كە سیستەمی سەرۆكایەتی لە ئەمریكا سەركەوتنی بەدەست هێنا، بەڵام هەمان سیستەم لە زۆر وڵاتی ئەمریكای لاتینی شكستی خوارد بۆ نموونە لە پۆلیڤیا لە سایەی ئەو سیستەمە زیاتر لە 150 كودەتای سەربازی ئەنجام دراون.

بەهەمان شێوە سیستەمی پەرلەمانی لە بەریتانیاو سوید سەركەوتنی هێنا، بەڵام لە ئەڵمانیاو ئیتالیا لە كاتی خۆی هیتلەرو مۆسۆلۆنی بەرهەم هێنا لەو سەردەمەش مالكی بۆ هێناین. یان سیستەمی حكومەتی جەمعی یان مەجلسی لە سویسرا سەركەوتنی هێناو جوانترین نموونەی دیموكراسی هێنایە كایەوە، كەچی هەمان سیستەم لە نەمساو فەرەنسای ئەو كات شكستی خوارد.

بە جێبەجێكردنی كۆڵەگەكانی سیستەمی پەرلەمانی لە دوانەیی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و بوونی هاریكاری و هاوسەنگی لە نێوان دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن و لێكجیاكردنەوەی نەرمی دەسەڵاتەكان و بوونی حكومەتێكی بەرپرس بەرامبەر پەرلەمان ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە لە هەرێمی كوردستان سروشتی سیستەمی سیاسی پەرلەمانیە ئەگەر چی لە وردەكاری جیاوازە لە سیستەمی عێراق یان بەریتانیا یان هەر وڵاتێكی دی، بەڵام گرنگ كۆڵەگە بنەرەتیەكانی سیستەمی پەرلەمانی لە یاسا بەركارەكانی هەرێمی كوردستان بوونیان هەیە تەنانەت لە پرۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستانیش هەموو ئەو كۆڵەگە بنەرەتیانەی سیستەمی پەرلەمانی ئامادەییان هەیە.

وەڵامی پرسیاری دووەم:

مەرجە سەرۆك لە سیستەمی پەرلەمانی تەنها لە ناو پەرلەمان هەڵبژێردرێت؟.

شیوازەكانی هەڵبژاردنی سەرۆك لە سیستەمی پەرلەمانی:

1- پەرلەمان هەریەك لە سەرۆكی حكومەت و سەرۆكی دەوڵەت هەڵدەبژێرێت، لەم شێوازە لە هەڵبژاردنی سەرۆك چەند نموونەیەك دەخەینە روو:

– لە ماددەی 49 لە دەستوری لوبنان سەرۆك بە زۆرینەی 2/3 لە ناو پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت، ئەگەر كەس نەیهێنا بە زۆرینەی رەها هەڵدەبژێردرێت، بەڵام ماوەی ساڵێك زیاترە پەرلەمانی لوبنان ناتوانێت سەرۆكی لوبنان هەڵبژێرێت و لوبنان بێ سەرۆكە.

– بە پێی ماددەی 86 لە دەستوری باشوری ئەفریقیا سەرۆك لە ناو پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت.

– لە ماددەی 70 لە دەستوری عێراق سەرۆك لە ناو پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت.

– سەرۆكی ئیستۆنیا لە لایەن پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت..هتد.

2- پەرلەمان هەڵدەستێت بە هەڵبژاردنی سەرۆكی حكومەت و سەرۆكی دەوڵەت بە بەشداری نوێنەری هەرێمە كان، ئەم نموونانەی خوارەوە لە سەر ئەم شێوازەی هەڵبژاردنی سەرۆك دەخەینە روو:

– بۆ نموونە لە ئیتالیا بە پێی ماددەی 83 لە دەستوری ئەو وڵاتە سەرۆك لە دانیشتنێكی هاوبەشی پەرلەمان و نوێنەری هەرێمەكان بە زۆرینەی 2/3 هەڵدەبژێردرێت و هەر هەرێمێك سێ نوێنەری دەبێت جگە لە هەرێمی (ڤالی داوسنا) یەك نوێنەری دەبێت. ئەگەر كەس ئەم زۆرینەیەی نەهێنا جارێكی دی دەنگدان دووبارە دەكرێتەوە، ئینجا ئەگەر هەر ئەو زۆرینەیە نەهات بۆ جاری سێیەم دەنگ دەدەنەوە ئەم جارە كامەیان زۆرینەی رەهای هێنا دەبێتە سەرۆك.

– بە پێی ماددەی 41 لە دەستوری پاكستانی سەرۆك لە لایەن هەردوو بەشی پەرلەمان و نوێنەری هەرێمەكان هەڵدەبژێردرێت.

– لە هیند بە پێی ماددەی 54 لە دەستورەكەیان سەرۆك لە لایەن هەردوو مەجلسی پەرلەمان و ئەندامانی هەڵبژێردراوی سەرۆكی وڵاتەكەیان هەڵدەبژێردرێت.

– لە ئەڵمانیا سەرۆكی وڵات لە لایەن كۆنگرەیەك هەڵدەبژێردرێت كە پێك دێت لە پەرلەمان و نوێنەری لاندەرەكان(هەرێمەكان) و ژمارەیەك لە هاوڵاتی دیاری ئەڵمانیاش بەشدار دەبن لەم كۆنگرەیە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك.

– لە یۆنان سەرۆك لە لایەن پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت و لە لایەن ئەنجومەنی كۆماری (مجلس الجمهوریە) تەزكیە دەكرێت كە ئەم ئەنجوومەنە پێك دێت لە سەرۆك وەزیران و سەرۆكی ئەو حزبانەی نوێنەریان هەیە لە پەرلەمان لەگەڵ سەرۆك وەزیرەكانی پێشوو كە لە پەرلەمان متمانەیان وەرگرتووە.

3- پەرلەمان سەرۆكی حكومەت هەڵدەبژێرێت و پادشاش بە شێوەی پاشایەتی دەسەڵات بۆ نەوەكانی دەگوازێتەوە:

هەریەك لە بەریتانیا و سوید و هۆڵنداو ئیسپانیاو بەلجیكا و نەرویج و لۆكسمبۆرگ نموونەن لە سەر ئەم شێوازەی دیاری كردنی سەرۆكی وڵات، كە ئەمانە مەلەكیەی دەستورین و مەلیك دەسەڵاتی فعلی نیە.

4- پەرلەمان سەرۆكی حكومەت هەڵدەبژێریت و سەرۆكی دەوڵەتیش لە لایەن گەلەوە بە شێوەیەكی راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت ، ئەم نمونانەی لە خوارەوە دەیان خەینە روو سەرجەمیان سروشتی حوكمرانی تیایاندا پەرلەمانیە، بەڵام سەرۆك راستەوخۆ لە لایەن خەڵك هەڵدەبژێردرێت:

– لە ماددەی 126 لە دەستوری پورتوگال هاتووە كە سەرۆك لە هەڵبژاردنێكی راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت.

– بە پێی ماددەی 60 لە دەستوری نەمسا بە هەمان شێوە سەرۆك راستەوخۆ لە لایەن گەل هەڵدەبژێردرێت بۆ ماوەی پێنج ساڵ و بۆشی هەیە تەنها دوو خول خۆی هەڵبژێرێتەوە.

– لە سەنگاپورە سەرەتا سەرۆك لە ناو پەرلەمان هەڵدەبژێردرا، بەڵام بە پێی هەمواری دەستوری ساڵی 1991 كرایە هەڵبژاردنی راستەوخۆ لە ناو خەڵك، هەروەها كۆمەڵێك دەسەڵاتی گرنگیش درایە سەرۆكی وڵات، بەڵام سیستەم هەر پەرلەمانیە.

– ئیرلەندا بۆ ماوەی حەوت ساڵ سەرۆك راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت بۆشی هەیە خولێكی دیش خۆی كاندید بكاتەوە .

– بە پێی ماددەی 101 لە دەستوری توركیا سەرۆك راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت كە پێشتر لە لایەن پەرلەمان هەڵدەبژێردرا.

– بە پێی دەستوری مەنگۆلیا لە ماددەی 31 سەرۆك راستوخۆ هەڵدەبژێردرێت.

– لە سلۆڤاكیا بە پێی هەمواری دەستوری ساڵی 1998 سەرۆك لە ناو خەڵك هەڵەبژێردرێت بۆ ماوەی پێنج ساڵ كە پێشتر لە ناو پەرلەمان بوو.

– لە ئایسلەندا سەرۆك راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت بۆ ماوەی چوار ساڵ و بۆشی هەیە بۆ چەندین خول خۆی هەڵبژێرێتەوە، چونكە ماوەی خۆ هەڵبژاردن بە دوو خول دیاری نەكراوە.

– لە هەریەك لە كرواتیا، ، فنلندا، بولگاریا، لیتوانیا، سربیا، سلۆڤینیا سەرۆك راستەوخۆ لە لایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێت، وێرای ئەوەی كە سیستەم پەرلەمانیە.

ئەنجام:

هەموو ئەو نموونانەی لە سەرەوە باسمان كردن سروشتی سیستەمی حوكمرانی تیایاندا پەرلەمانیە، بەڵام سەرۆك بە شێوازی جیاواز هەڵدەبژێردرێت، كەچی سیستەمیش هەر پەرلەمانیە و میكانیزمی هەڵبژاردنی سەرۆك سروشتی سیستەمەكە ناگۆرێت، هەموو ئەو شێوازانەش دیموكراسین، بۆیە مەرج نیە ئەگەر سەرۆك راستەوخۆ هەڵبژێردرێت ئیتر سیستەم لە پەرلەمانی بگۆردرێت، بۆ سەرۆكایەتی یان تێكەڵاو بەڵكو بنەرەت بۆ دیاری كردنی جۆری سیستەمی حوكمرانی ئەو بنەمایانە بوو كە لە پێناسەی سیستەمی پەرلەمانی ئاماژەمان پێدا. تەنانەت لە هەندێ شوێن بە پێی تایبەت مەندی وڵاتەكەیان سەرۆك دیاری دەكەن، بۆ نموونە لە بۆسناو هرسك وێرای ئەوەی سیستەم پەرلەمانیە، بەڵام ئەنجومەنی سەرۆكایەتی هەیەو هەر یەك نوێنەری پێكهاتەیەكە و بۆماوەی هەشت مانگ لە ماوەی چوار ساڵە بە شێوەی دەوری دەبنە سەرۆك.

یان ئیمارەی ئەندۆرا هەرچەندە سیستەم پەرلەمانیە و دەسەڵاتەكان لە دەستی سەرۆك وەزیرانە،بەڵام لە بەرئەوەی لە رووی بەرگری لە لایەن فەرەنسا و ئیسبانیا پارێزگاری لێدەكرێت، هەریەك لە سەرۆكی فەرەنسا و مەترانی كەنیسەی كاسۆلیكی لە ئیسپانیا ئەمیری یەكەم و دووەمن بۆ ئەندۆرا.

رۆژ بە رۆژ رێژەی ئەو وڵاتانەی هەڵبژاردنی سەرۆك لە پەرلەمانەوە دەگۆرن بۆ هەڵبژاردنی راستەوخۆ لە زیاد بوون دایە بۆنموونە لە ساڵی 1975 لە ئەوروپا 36دەوڵەت هەبوو 10 دەوڵەت مەلەكی دەستوری بوون، هەروەها 10 دەوڵەت سەرۆك لە ناو پەرلەمان هەڵدەبژێردرا لە كاتێك تەنها پێنج دەوڵەت سەرۆكیان راستەوخۆ هەڵدەبژارد. لە ساڵی 2000 لە كۆی 46 دەوڵەتی ئەوروپی 10 دەوڵەت مەلەكیەی دەستوری بوون ، 12 دەوڵەت سەرۆكەكەیان لە ناو پەرلەمان هەڵبژێردرا، كەچی 20 دەوڵەت سەرۆكیان راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت. ئەمەش ئەوە دەردەخات كە هەڵبژاردنی راستەوخۆی سەرۆك بە رێژەیەكی زۆر زیادی كردوەو هەر لە زیاد بوونیش دایەو دواین نموونەش توركیا بوو.

بۆیە كە لە ماددەی دووەم لە یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان ژمارە (1) ساڵی 2005 هاتووە سەرۆك راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت ، بە هیچ شێوەیەك سروشتی سیستەمی پەرلەمانی لە كوردستان ناگۆرێت و هەر بە پەرلەمانی دەمێنێتەوە، چونكە مەرج نیە لە سیستەمی پەرلەمانی سەرۆك تەنها لە ناو پەرلەمان هەڵبژێردرێت، چەندین نموونەمان خستە روو سیستەم پەرلەمانی بوو، بەڵام سەرۆك راستەوخۆ لە ناو خەڵك هەڵدەبژێردرێت.

وەڵامی پرسیاری سێیەم:

مەرجە دەسەڵاتەكانی سەرۆك لە سیستەمی پەرلەمانی هەموویان دەسەڵاتی تەشریفاتی و پرۆتۆكۆلی بن؟.

هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا سیستەمی پەرلەمانی یەك فۆرمی نیە تا بڵێین بە شێوەیەكی رەها لە سیستەمی پەرلەمانی سەرۆك دەسەڵاتەكانی تەنها تەشریفاتین. لە سیستەمی پەرلەمانی هاوسەنگی و هاریكاری لە نێوان دەسەڵاتەكان هەیە. وەك ئاماژەشمان پێدا دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە سیستەمی پەرلەمانی لە دوو بەش پێك دێت ئەوانیش ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆكی كۆمار كۆكردنەوەی هەموو دەسەڵاتەكان لە ژێر دەستی ئەنجومەنی وەزیران لاسەنگی دەسەڵات دروست دەكات هەر بۆیەش بە وەرگرتنی كۆمەڵێك نموونەی سیستەمی پەرلەمانی هەوڵدراوە جۆرێك لە هاوسەنگی لە دەسەڵاتەكانی هەردوو بەشی دەسەڵاتی جێبەجێكردن بەرقەرار بكرێت، كە لە خوارەوە چەند نموونەیەك دەخەینە روو ئەوەمان بۆ دەردەخەن مەرج نیە لە سیستەمی پەرلەمانی هەمیشە دەسەڵاتەكانی سەرۆكی وڵات تەشریفاتی بن:

– لە فینلندا، سیستەم پەرلەمانیە، بەڵام سەرۆك فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانەو بەرپرسی كاروباری دەرەوەشە.

– لە چیك سەرۆك لە ناو پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت و سیستەمیش پەرلەمانیە، كەچی سەرۆك مافی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی هەیە.

– لە سەنگاپورە سیستەم پەرلەمانیە، بەڵام بە پێی هەمواركردنێكی دەستوری لە ساڵی 1991 سەرۆك كۆمەڵێك دەسەڵاتی فعلی هەیە شان بەشانی سەرۆك وەزیران.

– لە باشوری ئەفریقیا سیستەم پەرلەمانیەو سەرۆك لە ناو پەرلەمانیش هەڵدەبژێردرێت، بەڵام سەرۆك كۆمەڵێك دەسەڵاتی گرنگی هەیە بۆنموونە دەتوانێت داوا بكات بابەتێك راپرسی جەماوەری لە سەر بكرێت.

– لە پورتوگال سیستەم پەرلەمانیە، بەڵام بە پێی ماددەی 120 لە دەستوری ئەو وڵاتە سەرۆك فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانەو كۆمەڵێك دەسەڵاتی دیكەی گرنگیشی هەیە.

– بە پێی ماددەی 87 و 88 لە دەستوری ئیتاڵیا سەرۆكی وڵات كۆمەڵێك دەسەڵاتی فعلی پیادە دەكات، سەرۆك فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانەو سەرۆكایەتی ئەنجومەنی باڵای بەرگری دەكات و سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەریشەو دەشتوانێت پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە.

– بە پێی ماددەی 31 لە دەستوری مەنگۆلیا وێرای ئەوەی سیستەم پەرلەمانیە، بەڵام سەرۆك بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەیەو سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەییەو دەشتوانێت باری تەنگەتاو رابگەیەنێت بە پێی كۆمەڵێك پێوەر كە لە دەستورەكەیان دیاری كراون.

– لە توركیا بە پێی ماددەی 117 سەرۆكی كۆمار فەرماندەی هێزەكانە بە نوێنەرایەتی پەرلەمان، هەروەها سەرۆكایەتی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی دەكات.

– لە هەر یەك لە بولگاریا، سربیا ، سلۆڤینیا، ئەلبانیا، كرواتیا، سیستەم پەرلەمانیەو سەرۆكیش فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانە.

لە زۆربەی ئەم نموونانەی لەسەرەوە باسمان كردن سەرۆكی وڵات دەتوانێت لێبوردنی تایبەت بۆ زیندانیەكان دەربكات و سزاكانیش كەمبكاتەوە. هەروەها هەموو سەرۆكێك لە سیستەمی پەرلەمانی مافی گەراندنەوەی یاساكانی هەیە بۆ پەرلەمان و ئینجا جاری دووەم پەرلەمان بە زۆرینەیەكی تایبەت یاساكە تێدەپەرێنێت.

ئەنجام:

بە وەرگرتنی ئەو نموونانەی ئەو وڵاتانەی لە سەرەوە باسمان كردن كە هەموویان پەرلەمانی تەواون و بەراووركردنیان لە گەڵ ئەو دەسەڵاتانەی لە ماددەی دەیەمی یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان هاتوون كە لە 19 برگە دارێژراون، ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم زۆر ئاسایین و هیچ مەترسی یان لادانێكی تێدا نیە كە سیستەمەكە لە سیستەمێكی پەرلەمانی بگۆرێت بۆ سەرۆكایەتی یان نیمچە سەرۆكایەتی. بگرە كۆمەڵێك دەسەڵات هەن لە زۆربەی سیستەمەكانی پەرلەمانی سەرۆك هەیەتی لە كوردستان سەرۆكی هەرێم ئەو دەسەڵاتەی پێنەدراوە، بۆ نموونە دەسەڵاتی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان.

لە كۆی ئەو نۆزدە برگەیەی وەك دەسەڵاتی سەرۆك لە ماددەی دەیەمی یاسای سەرۆكایەتی هاتوون (11) دەسەڵات پرۆتۆكۆلی و مەرسوم و تەشریفاتین واتە ئاشكراكەرن(كاشف)، دەسەڵاتی مونشأ نین. هەروەها چوار لەو دەسەڵاتانە پەیوەستن بە رەزامەندی پەرلەمان، واتە بەبێ پەرلەمان سەرۆك ناتوانێت پیادەیان بكات بۆنمونە ناردنی هێزو هاتنی هێزی ئیتیحادی پێویستی بە رەزامەندی پەرلەمانە یان راگەیاندنی باری نائاسایی دەبێ بە پێی یاسایەك لە پەرلەمان دەربچێت.

دەمێنێتەوە چوار دەسەڵات كە سەرۆك بە تەنها پیادەیان دەكات و دەسەڵاتی فعلین ئەوانیش بریتین:

أ‌- مافی هەیە بۆ یەك جار ئەو یاساو بریارانە بگەرێنێتەوە بۆ پەرلەمان ئینجا جاری دووەم پەرلەمان دەتوانێت بە زۆرینەی رەها تێی بپەرێنێت و سەرۆك مافی گەراندنەوەی نیە. ئەم دەسەڵاتەش لە هەموو سیستەمێكی پەرلەمانی بە سەرۆكی وڵات دراوە.

ب‌- لێبوردنی تایبەت لە بەندكراوان، بە پێی یاسا، ئەم دەسەڵاتەش لە زۆربەی هەرە زۆری سیستەمە پەرلەمانیەكانی دونیا بە سەرۆكی وڵات دراوە.

ت‌- پەسەندكردنی حوكمی لە سێدارەدان، یان سووككردنی بۆ بەندكردنی هەتا هەتایی، دیسان ئەم دەسەڵاتەش لە زۆربەی ولاتانی سیستەم پەرلەمانی بە سەرۆكی وڵات دراوەو هیچ مەترسیەكیشی تێدا نیە، بە پێچەوانەوە لە رۆژگاری ئەمرۆ ئاراستەی دونیا بەرەو لابردنی حوكمی لە سێدارە دانە.

پ‌- سەرۆك بۆی هەیە بانگهێشتی ئەنجومەنی وەزیران بكات بۆ كۆبوونەوەیەكی ناچاری و خۆشی سەرپەرشتی كۆبوونەوەكە دەكات، ئەم دەسەڵاتەش لە ئاسایی ئاسایی ترەو لە هەموو سیستەمێكی پەرلەمانی ئەمە وەك تەحصیل حاصل وایە.

ئەوەی دەمێنێتەوە ئەو دەسەڵاتەیە كە لە ماددەی یەكەمی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم پێی دراوەو وەك فەرماندەی هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان، ئەمەشیان دەسەڵاتێكی نامۆ نیە لە سیستەمی پەرلەمانی بۆ سەرۆكی وڵات، ئێمە توانیمان (10) وڵات بدۆزینەوە كە سروشتی سیستەمی حوكمرانی تیایاندا پەرلەمانی تەواوەو لە هەندێكیان سەرۆك لە ناو پەرلەمانیش هەڵدەبژێردرێت، كەچی لە هەمان كات سەرۆكی وڵات فەرماندەی هێزە چەكدارەكانە.

ئەوەی تریشیان ئەو دەستەواژەیەیە كە لە ماددەی دووەمی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم هاتووە كە سەرۆكی هەرێم لە سەر ئاستی ناوخۆو دەرەوە نوێنەرایەتی هاوڵاتیانی كوردستان دەكات و بە ناویانەوە دەدوێی و هەماهەنگی لە نێوان دەسەڵاتە فیدرالیەكان و دەسەڵاتەكانی هەرێم دەكات. ئەمەشیان زۆر ئاساییەو لە دەستوری هەموو وڵاتان ئەم رۆڵە بە سەرۆك دراوەو تەنانەت لەو پرۆژانەش كە لایەنە سیاسیەكان بۆ هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم پێشكەشی پەرلەمانیان كرد، هەموویان ئەو دەسەڵاتەیان بە سەرۆك داوەو هیچ جیاوازیەكی لە سەر نیە.

بۆیە مەرج نیە كە سیستەم پەرلەمانی بوو سەرۆك دەسەڵاتەكانی تەشریفاتی بن، چەندین نموونەمان خستە روو سیستەم پەرلەمانیەو تەنانەت سەرۆك لە هەندێكیان لە ناو پەرلەمانیش هەڵدەبژێردرێت، بەڵام كۆمەڵێك دەسەڵاتی فعلیشی هەیە.

وەڵامی پرسیاری چوارەم:

جۆرەكانی بەرپرسیاریەتی لە سیستەمی پەرلەمانی چین؟ ئایا لەو سیستەمە سەرۆك بەرپرسیارە بەرامبەر پەرلەمان؟.

دوو جۆر بەرپرسیاریەتی هەیە لە سیستەمی پەرلەمانی ئەوانیش:

أ‌- بەرپرسیاریەتی تاوانی(جنائی):

ئەم بەرپرسیاریەتیە لە زۆربەی سیستەمەكانی حوكمرانی هەیەو كاتێك دروست دەبێت كە سەرۆكی وڵات خیانەتی گەورە بكات یان پێشێلی سامناكی دەستور بكات یان سوێندی دەستوری بشكێنێت. لەو كاتەش زۆرینەیەكی پەرلەمان ئیتیهامی دەكات و زۆرینەیەكی دیاری كراوی پەرلەمان دوای ئیدانەكردنی لە لایەن دادگای دەستوری لە پۆستەكەی دووری دەخەنەوە.

لە سەر بەرپرسیاریەتی تاوانی لە هەندێ وڵاتی دونیا كە سیستەمیان پەرلەمانیە بەرامبەر سەرۆكی وڵات ئەم چەند نموونەیە دەخەینە روو :

– لە ماددەی 130 لە دەستوری پوتوگال هاتووە كە سەرۆكی وڵات دادگایی دەكرێت لە بەردەم دادگای دادی باڵا لە ئەنجامی ئەو تاوانانەی لە كاتی هەڵسان بە كارەكانی لە سەر بنەمای پێشنیاری پێنج یەكی ئەندامەكانی پەرلەمان و بە رەزامەندی 2/3سی ئەندامانی پەرلەمان، سەرۆك لە پۆستەكەی دووردەخرێتەوە ئەگەر دادگا ئیدانەی كرد.

– لە ماددەی 89 لە دەستوری باشوری ئەفریقیا هاتووە كە سەرۆك ئیقالە دەكرێت بە دەنگی 2/3ی ئەندامانی پەرلەمان لە حاڵەتی پێشێلكردنی گەورەی دەستور یان نەیتوانی بە ئەركەكەی هەڵبستێت.

– لە ماددەی 90 لە دەستوری ئیتالیا هاتووە، سەرۆكی كۆمار بەرپرسیار نابێت بەرامبەر ئەو كارانەی دەیكات تەنها لە كاتی ئەنجامدانی خیانەتی گەورە یان پێشێلكردنی دەستور نەبێت. لەو كاتەش لە دانیشتنێكی هاوبەش لە نێوان هەردوو بەشەكەی پەرلەمان بە زۆرینەی رەهای ئەندامەكانی ئیدانە دەكرێت.

– لە ماددەی 30 لە دەستوری مەنگۆلیا هاتووە : ئەگەر سەرۆك سوێندی دەستوری شكاند یان پێشێلی دەستوری كرد یان دەسەڵاتەكانی خۆی خراپ بەكارهێنا دەكرێت لە پۆستەكەی لابدرێت بە بریاری دادگای دەستوری بە رەزامەندی زۆرینەی رەهای ئەندامانی پەرلەمان.

– بە پێی ماددەی 60 لە دەستوری نەمسا هاتووە: نابێ سەرۆكی وڵات ئیتیهام بكرێت تەنها ئەو كاتە نەبێت كە ولایەتەكەی تەواو كردبێت. ئەگەر بویسترێت لە كاتی ولایەتەكەی ئیتیهام بكرێت دەبێ بە رێگای راپرسی جەماوەری بێت و ئەمەش دوای ئەوە دەخرێتە راپرسی كە 2/3ی پەرلەمان لە سەری رازی بن. ئەگەر لە راپرسی جەماوەری ئیتیهامكردنی سەرۆك رەتكرایەوە ئەوا پەرلەمان هەڵدەوەشێتەوەو دەبێ هەڵبژاردنی پێش وەختە بكرێت.

لە هەموو ئەو نموونانەی لە سەرەوە باسمانكردن سەرۆكی وڵات كۆمەڵێك دەسەڵاتی فعلیشی هەیە، بەڵام سەرۆك تەنها بەرپرسیاریەتی تاوانی لە سەرە نەك بەرپرسیاریەتی سیاسی.

ب‌- بەرپرسیاریەتی سیاسی:

بەو واتایەی كە پەرلەمان دەتوانێت پرسیارو پرساندن و لێسەندنەوەی متمانەو تەحقیقی پەرلەمانی بكات، بە پێی پێوەرەكانی سیستەمی پەرلەمانی ئەم جۆرە بەرپرسیاریەتیە تەنها بۆ ئەنجومەنی وەزیرانە، واتە سەرۆكی وڵات لە رووی سیاسی بەرامبەر پەرلەمان بەرپرسیار نابێت.

ئەنجام:

ئەگەر پاساو ئەوە بێت كە پەرلەمانی كوردستان ناتوانێت لێپرسینەوەی سیاسی لە سەرۆكی هەرێم بكات بۆیە سیستەم پەرلەمانی نیە، ئێمە پێمان وایە ئەمە لێكدانەوەیەكی دەقیق نیە، چونكە لە سیستەمی پەرلەمانی سەرۆكی وڵات تەنها لە حاڵەتی پێشێلكردنی سامناكی دەستور یان شكاندنی سوێندی دەستوری یان خیانەتی گەورە لە سەرداوای رێژەیەكی مەوصوف لە پەرلەمان دوای ئیدانەكردنی لە لایەن دادگای دەستوری لە متمانە دەخرێت،

هەرچەندە بەرپرسیاریەتی تاوانی لە یاسای سەرۆكایەتی هەرێم باسی نەكراوە، بەڵام لە ماددەی شازدەیەم لە یاسای سەرۆكایەتی هەرێم هاتوو: بەلای كەمەوە 3/4ی ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان لە دەنگدانێكی نهێنی دەتوانن سەرۆكی هەرێم لە متمانە بخەن. بە تێروانینی ئێمە لە م ماددەیە مەبەست بەرپرسیاریەتی تاوانیە، بۆیەش بە روونی باسی لێوە نەكراوە، چونكە لە كوردستان دادگای دەستوری نیە بەڵام بەرپرسیاریتی تاوانی لە پرۆژەی دەستوری هەرێمی كوردستان بە روونی جێگای كراوەتەوە.دەشكرێت لە هەر هەمواركردنێك بۆ یاسای سەرۆكایەتی هەرێم ئەم بابەتە روونتر باسی لێوە بكرێت.

كەواتە ناكرێت پەرلەمان چۆن مامەڵە لە گەڵ سەرۆك وەزیران و وەزیرەكان دەكات لە لێپرسینەوەو میكانیزمەكانی چاودێری كردن بە هەمان پێوەریش مامەڵە لە گەڵ سەرۆكی وڵات بكات جا ئەگەر سەرۆك لە ناو پەرلەمانیش هەڵبژێردرێت. واتە ئەگەر گریمان میكانیزمی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لە كوردستان گۆرانكاریشی تێدا كراو لە ناو پەرلەمانیش هەڵبژێردرا ئەوە پەرلەمان ناتوانێت هاوشێوەی ئەنجومەنی وەزیران مامەڵەی لە گەڵ بكات، چونكە لە هەموو دونیاو لە هەموو سیستەمە پەرلەمانیەكانیش ئەمە وەك پرنسیپێك چەسپاوە تەنانەت ئەگەر سەرۆك دەسەڵاتی فعلیشی هەبێت ناكرێت بەرپرسیاریەتی سیاسی هاوشێوەی ئەنجومەنی وەزیران بكەوێتە ئەستۆی سەرۆكی وڵات.