دڵشادهەرتەلی- نوچەنێت:
د.عه‌بدولحه‌كیم خەسرۆ،مامۆستای زانستە سیاسییەکان لەزانكۆی سەڵاحەدین. لە دیمانەیەكی تایبەت بە(نوچەنێت) تیشك دەخاتە سەر لێك نزیكبوونەوەی شیعە و كورد و كۆبونەوەی تایبه‌تی خۆی لەگەڵ موقتەدا سەدر و ده‌ڵێ” لێك نزیك بونەوەی شیعە و كورد لەدوای هاتنی داعش لێك نزیك بونەوە نییە بەقەدەر ئەوەی كە دوژمنێكی هاوبەش هەیە” راشیگەیاند”كورد و توكیا متمانەیان بەشیعە نیە و، دووبارە بوونەوەی كەسایەتی هاوشیوەی مالیكيش چاوەڕوان كراوە.”
نوچەنێت: وەك دەزانین ئێستا بە هۆی بەرەنگاربوونەوەی داعشەوە كورد و شیعە لێك نزیك بونەتەوە بەتایبەتی دوای نەمانی مالیكی،ئایا خوێندنەوەت بۆ پەیوەندی شیعە و كورد چییە لە ئێستادا و دوای نەمانی داعشیش چۆن دەبێت؟
د.عەبدولحه‌كیم خەسرۆ: خۆی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی گشتی پەیوەندی یان ئەو تەحالوفی شیعی كوردی پێشتر تاقیكردەوە. دوای پڕۆسەی ئازادی عێراق لە 2003ەوە بەبەردەوام بانگەشەی ئەوەیان دەكرد كە هاوپەیمانیەتی شیعی كوردی هەیە، بەڵام دیار بوو كە قیاداتی شیعی بەتایبەتی كوتلە سیاسییەكان لەگەڵ ئەم بۆچوونە نەبوون بەڵكو وەكو سیاسەتێكی میكاڤیلیانە مامەڵەیان لەگەڵ هەموو عێراقیەكان دەكرد نەك لەگەڵ كورد لەگەڵ سوننەكان و بەشەكانی تریش.
بەهەمان شێوە كاتێك كە كورد باسی هاوپەیمانیەتی شیعە و كوردی دەكرد نەك بەمەبەستی ئەوەی كە فەرامۆشی سوننە بكەن. بەڵكو بەمەبەستی ئەوەی ئەوان لە نەهامەتییەكان تێگەیشتون و هاوبەش بوون لەهەموو ئەو كارەساتانەی كە بەسەر میللەتی عێراق بەگشتی و میللەتی كورد بەتایبەتی هاتوون. پێیان وابوو كە شیعەكان زیاتر لەكورد و نەهامەتیەكانی دەگەن،بەڵام وەكو ئەوەی كە بۆمان دەركەوت لەبەر ئەوەی سیاسەتی عێراق سیاسەتێكی سەربەخۆنیە، سیاسەتی هێزە عێراقیەكان پشت بەكۆمەڵێك سیاسەتی هەرێمی و ناوچەیی دەبەستی و فشار و زەخت و پەیوەندی و دەستێوەردانی لایەنە دەرەكیەكان لەسەر سیاسەتی عێراق كاریگەی زۆر زۆر بووە. لەگەڵ ئەوەی نەشارەزایی نوخبەی سیاسی عێراقی بەشێوەیەكی گشتی بەتایبەتی نوخبەی سیاسی شیعی كە نوخبەیەكی ناسەقامگیر و ناجێگیربوو، ئەمەش وای كرد كە كورد بیر لەوە بكاتەوە كە زۆر زەحمەت دەبێت بتوانیت هاوپەیمانیەتێك لەگەڵ پێكهاتەیەك لە عێراق بكەی ئەگەر دەستەبژێری ئەم پێكهاتەیە دەستەبژێرێكی سەقامگیر نەبێت كە بتوانین پێكەوە بگەینە ریكەوتن و ئیتیفاقیات بۆ ئەوەی كە لەماوەی چەند ساڵێك بتوانین رێكەوتنەكان جێ بەجێ بكەین.
ئێمە بیرمان دێتەوە ریَكەوتننامەی چوار قۆڵی نێوان حیزبی دەعوەو ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی وپارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان بەمەبەستی پاراستنی دۆسیەی سیاسی لەعێراق ئەمەش لەكاتێك بوو كە شەری تائیفی لە عێراق لە 2006-2007 لە لوتكە دابوو،بەڵام دوای ئەو قۆناغە سەختەی كە حكومەتی عێراقی و پڕۆسەی سیاسی تیایدا تێپەڕی كاتێك عێراقیەكان بەتایبەتی شیعەكان هەستیان كرد بەوەی كە هێزێكیان هەیە دەتوانن بەتەنها حكومی عێراق بكەن ئەوكاتی ئەزمەی خانەقین دەستی پێكرد،قەیرانی زوومار و هێرش دیجلە و فیرقەی 12 دەستی پێكرد ئەمانە هەموویان بەشێك بوون لەو گۆڕانكاریانەی كەهەستیان بەبەهێزبوونی خۆیان كرد، بۆیە ئێمە كە ئێستا باسی لێك نزیك بونەوەی شیعە و كورد لەدوای هاتنی داعش دەكەین ئەمە لێك نزیك بونەوە نییە بەقەدەر ئەوەی كە دوژمنێكی هاوبەش هەیە نەك تەنها وەكو شیعە و سوننە كە پێكهاتەی عێراقن . نوخبەی سیاسی و مەدەنی سونی بەتەواوەتی دژی داعش و هاتنی بوون بەشێوەیەكی گشتی،دەزانن كە ئەمە پڕۆسەێكە بۆ لەناوبردنی ئەوان وەكو نوخبەی سیاسی سوننە،بۆیە نابێت ئیمە چاوەری ئەوە بین دوبارە تەحالوفێكی شیعی كوردی دورست ببێت،بەڵكو دەبێت ئێمە بیر لەشتێكی تر بكەینەوە كورد بەبەردەوامی بیری لێكردوەتەوە كە عەقڵانیەتەكەی زیاترە لەوەی چۆن بكرێت ئێمە تەكامولێكی ئابووری و سیاسی لەگەڵ بەشەكانی تری عێراق و دەوڵەتە هەرێمیەكان دروست بكەین. پڕۆسەی ئابووری هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئەوە بوو كە ئێمە ناتوانین تەنها لەچوارچێوەی عێراق دا تەكامولێكی ئابوری دروست بكەین بەبێ توركیا،واتە ئێستا هەرێمی كوردستان بۆتە كۆڵگەی سەرەكی یان بەشێكی سەرەكی لەتەواو كاری ئابووری نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق بەشێوەیەكی گشتی وتوركیا،هەروەها ئێران ئەمەش وای كردوە پێگەی هەرێمی كوردستان ئێستا بەشێوازێكی تر مامەڵەی لەگەڵ دەكریت نەك لە چوارچێوەی هاوپەیمانیەتی لەگەڵ پێكهاتەیەك بەڵكو لەچوارچێوەی تەواوكاری و تەكامول كە ئێمە پێویستمان بە عێراقیەكانە لە قۆناغی داهاتو،وەئەوانیش پێویستیان بە ئێمەیە،ئەم پێویستیە رێك تیۆری عەقڵەنیەت دێنێتە ئاراوە، لەپڕۆسەی تەواوكاری ئیمە دەزانین ئەگەر لەبۆندی ئابووری هەندێگاوی باش ببەینە پێشەوە ئەوكاتە لەوانەیە تەواوكاری سیاسیش دروست ببێت ئەوەش بۆ ئایندە بەجێ دێڵین،ئێستا رەهەندە سەرەكیەكانی تەواوكاری ئابوری دەستی پێكردوە بۆ ئەوەی كە بەشێكی سەرەكی نەوتی عێراق كە لە 2015 پشتی پێ دەبەستیت بەرێگەی هەرێمی كوردستانەوە دەبێت،ئەو رێگەش دەبێتە زەمانەتی بەردەوام بوونی موچەی عێراق چونكە كەنداو ناوچەیەكی قەیراناویە و ئەم ناوچەیەش هی ئەوە نیە دەوڵەتی عێراقی و بەتایبەتی شیعەكان پشتی پێ ببەستن لەقۆناغی داهاتوو بەڵكو پێویستە هاوكاریەك هەبێت لەگەڵ هەرێمی كوردستان ئینجا بتوانن بەشیوەیەكی گشتی زەمانەتی بەرژەوەندیەكانی خۆیان بكەن.`1
نوچەنێت: كورد و شیعە پەیوەندیەكی باشیان هەبووە بەڵاَم لەسەردەمی مالیكی گەیشتە تەنگەژە. ئایا پێشبینی دەكرێت نمونەی وەك مالیكی لەناو شیعە دووبارە ببیتەوە؟
د.عەبدولحه‌كیم خەسرۆ:دووبارەبوونەوەی كەسایەتی هاوشێوەی مالێكی شتێكە و دەبێت ئێمە چاوەڕاوانبین و لەوانەیە دووبارەبێتەوە. بۆیە نە ئێمە و نە توركیا بەتەواوی ئەو جۆرە متمانەیان نیە بەعێراقییەكان بۆ ئەوەی لەداهاتودا هەڵنەگەڕێنەوەو دوای كۆتایی هاتن بەشەری داعش هەست بەقوەت و هێزێكی تر بكەن و پشت بە ئێران ببەستن،بۆیە لەكاتی سەردانی جەعفەری ساڵی 2005 بۆ توركیا چ كێشەیەكی بۆ هەرێمی كوردستان دروست كرد. هەر ئەمەش بوو بوە هۆكاری ئەوەی كە كورد پێداگیری لەوە بكەن كە جەعفەری دووبارە نەبێتەوە سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران،بەڵام سەردانی ئەم دوایەی جەعفەری لە ساڵی 2014 بۆ توركیا تەنانەت لە میدیای كوردیش زۆر گرنگی پێنەدرا. لە قیادەی سیاسی كوردیش زۆر گرنگی پێنەدرا،تەنانەت سەردانی عەبادی بۆ توركیا،ئەگەر بڕۆیە ناوەڕركی سەردانەكە كە زیاتر جەخت كردنەوە بوو لەسەر كۆمەڵێك رێكەوتن كە لە ساڵی 2007، 2008 ، 2009 كردبویان دەیانەویست زیندوویان بكەنەوەو پشتیان پێ ببەستن،سەرەڕای ئەوە كورد زۆر مەترسی لەم سەردانە نەبوو،لەبەر ئەوەی دڵنیایە توركیا ئەو متمانەیەی بەبەغدا نابێت كە جاران پێ هەبوو، ناتوانێت فەرامۆشی كورد بكات بەشێوەیەك كورد لەدەرەوەی بازنەی ستراتیجی پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و هەرێمی كوردستان بێت،مەسەلەی دوبارە بونەوەی مالیكی ئەگەر باسی دیكتاتۆریەت و دیموكراسیەت بكەین،لەدیوی پەیوەندییە نێودەڵەتیەكان،بەڵام ئەگەر لەدیوی پڕۆسەی سیاسی دووبارە بوونەوەی مالیكی لەعێراق ئەگەر پڕۆسەی سیاسی نەگاتە قۆناغێكی ئارام و تەندروست كە عێراقیەكان لە چوارچێوەی پڕۆسەی سیاسی بەبەردەوامی و بەتەواوەتی لەگەڵ یەكتر كاربكەن ئەوكاتی زۆر ئاسایە چاوەڕوانی ئەوەبن كە كەسایەتێك وەكو مالیكی دوبارەبێتەوە،بەڵام ئەوەی كە پێشبینی دەكرێت لەپڕۆسەی سیاسی بەتایبەتیش شیعەكان ئیستا گەیشتونەتە قەناعەتێك كەوا تەنها بەرێگەی عەقڵانیەت ئەوان دەتوانن بەرژەوەندیەكانی خۆیان بپارێزن بۆیە، دەرفەتی ئەوە نەماوە كەپشگیری كەسایەتێك وەكو مالیكی بكەن،من ئەوە لە ئاستی نوخبەی سیاسی شیعی باس دەكەم،بەڵام لە ئاستی شەقامی شیعی تائیستا شەقامێكە رێژەی نەخوێندەواری و جەهالەت و رەفتاری سیاسی لەكۆمەڵگایەكی وا چاوەروان كراوبێت بۆیە لە پڕۆسەی دەنگدانە لەوانەیە ئێمە چاوەڕوانی ئەوە بكەین گۆڕانكاری دروست ببێت، مەرج نیە ئەم گۆڕانكاریەش هەموو كاتێك لەبەرژەوەندی عەقڵانیەت بێت،بەڵكو ئەگەری ئەوە هەیە كەسایەتێكی وەكو مالیكی دوبارە ببێتەوە،ئەوەی كە زۆر گرنگ بوو لەشەری داعش و ئەو مەترسیانەی كە توشی عێراقییەكان و بەتایبەتی شیعەكان بوون كەوای كرد ئەوان چەندین جار بیربكەنەوە پێش ئەوەی هەر هەنگاوێكی سیاسی بنێن یان رەفتارێكی سیاسی بكەن، ئەمەش لەبەرژەوەندی پڕۆسەی سیاسیە،دەبێت ئێمە گەشبین بین لەم پڕۆسەیە نەك رەژبین بین.
نوچەنێت: بەپێی هەواڵێك كە خۆت لەفەیسبووك داتناوە باس لەوە دەكەی دانیشتنت لەگەل موقتەدا سەدر كردووە و كەسایەتی موقتەدا چۆن هەڵدەسەنگێنی؟
د.عەبدولحه‌كیم خەسرۆ:كەسایەتی سەماحەتی موقتەدا سەدر وەكو كەسایەتێكی عێراقی و یەكێك لەنوخبەكانی شیعی بەشێوازێكی گشتی. ئەمە كاسیەتێكە و رۆڵی هەبووە لە پڕۆسەی سیاسی بەتایبەتی رۆڵی هەبووە لە پڕۆسەی لێ سەندنەوەی متمانە لەمالیكی. دواجار كاتێك كە ئەم پڕۆسەیە هەرەسی هێنا ئەوان رۆڵیان هەبوو لەوەی كە ویلایەتی سێیەمی مالیكی دەست پێنەكاتەوە،ئەوەی تێبینیمان كرد تەیاری سەدری راستە قیادەێكی دینیان هەیە بەڵام نوخبەیەكی ئەكادیمی زۆر چالاك و زۆر گەنج و زۆر رێك و پێكیان لەگەڵ كاردەكەن كە ئێستا خەریكی كۆكردنەوەی زانیاری و هەڵسەنگاندنی پڕۆسی سیاسی عێراقن بەشێوازێكی گشتی و هەڵسەنگاندنی لایەنە سیاسیەكان تری عێراقین،ئەم نوخبەیە كەلەگەڵ بەڕێز موقتەدا سەدر كاردەكەن دەوریان هەبوو لەوەی كەیەك لەو پڕۆسەی دەستیان پێكردوە چاوپێكەوتن بوو لەگەڵ كۆمەڵێك ئەكادیمی،ئەكادیمیەكانیش ئەوانەی لەگەڵیان دانیشتون هەموویان عەلمانی بوون،كە ئەمانە بوون:1.دكتۆر عبدالحسین شعبان كەكەسایەتیكی عیراقی عەلمانیە، لە چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەی مافی مرۆڤ كارەكانی دەكات.2.دكتۆر فالح عبدالجبار،كەبەرپرسی پەیمانگای عێراقیە لەبەیروت و كەسایەتێكی رۆشنبیری عێراقیە كەچەندین دانراوی هەیە و كەسێكی عەلمانی عەقڵانیە و رۆشنبیرێكی باشە.3.دكتۆر یحی الكویسی، كەكەسێكی سونی و ئەكادمێكی عێراقیە.4.دكتۆر جوتیار عارف ومن وەكو دوكەسایەتی كورد بەشداربوین لەگەڵیان.
كەكۆمەڵەیەكی دەست نیشان كراوبون كە خۆیان دەستنیشانیان كردبوون،هەریەكە و لەبوارێكدا قسەمان كرد،وەك تێبینیم كرد كەسایەتی موقتەدا سەر لەو كەسایەتیانە نییە كە پشت بەرەئیەكانی خۆی ببەستێت و هەر بۆچونێك كە مەنتیقی و عەقڵانی بێت بەنسبەت ئەو وەریدەگرێت و راستەوخۆ تەبنی دەكات،ئێمە كۆمەڵێك پێشنیار و بۆچونمان خستەڕوو ئەویش وەری گرت و كردیە بەشیك لەستراتیژیەتی خۆی كە لەداهاتودا تەیاری سەدری كاریان لەسەربكات.
نوچەنێت: دەگوتریت موقتەداسەدر لەرووی مەزهەبی و نەتەوەییە كراوەیە بەشێوەیەك زۆربەی لایەنەكانی دیكە قبوڵ دەكات؟كەچی پێشتر بە سەركردەیەكی هەرزكاری شیعە دادەنرا؟
د.ەبدولحه‌كیم خەسرۆ:دەبێت كاتێك ئێمە باسی تەیاری سەدری دەكەن،تەیاری سەدری لەسەرەتای دروستبوونی و سەرەتای دروستكردنی ئەنجوومەنی نیشتیمانی مەبەستێكی سەرەكی هەبوو لە پاریزگاری كردن لەمافی شیعەكان،ئەمە راستێیەكەو نكۆڵی لێناكرێت،بەڵام دواجار تەیارێك لەناو تەیاری سەدری دەستیان بەتاوان و كوشتن و شەری تائیفی كرد، خۆی موقتەدا سەدر و تەیاری سەدری خۆیان بێ بەری كرد لەمانە،ئەمانەش دواتر جیابونەوە لەتەیاری سەدری و عصائیبی ئه‌هلی حەقیان دروست كرد،ئێستا ئه‌هلی حەق كاتێ خۆی بەشێك بوو لە تەیاری سەدری،ئێستاش لەگەڵ تەیاری سەدری لە سیراعێكی بەردەوام دان،كەئەمانە بەشێك بوەون لەتەیاری سەدری دوجار ئەمانە نەیاری توندڕەوی ناوی تەیاری سەدری بوون. بەڵام لەبەر ئەوەی تەیاری سەدری بەشداربوو لە پڕۆسەی سیاسی ئەوكاتە تەبریئەیان كرد لەم تەیارە توندڕەوە،بەداخەوە مالیكی لەبەر ئەوەی ئەمانە دژی تەیاری سەدری بوون ئەمانەی هێناییەوە ناو پڕۆسەی سیاسی و دواجار بینیمان تەنانەت هەڵوێسیان بەرامبەر كورد زۆر سلبی بوو بەشێوازێكی گشتی،موقتەدا سەدر لەپێش هەڵبژاردنی ئەم دوایەی عێراق خۆی بڕیاری دا كەوا بكشیتەوە لە پڕۆسەی سیاسی و بڕیاری دا نابێت تەیاری سەدری ببێتە ئەوە ئەوان كاری لەسەر بكەن،ئەو رێز لەخۆی و پیرۆزی بنەماڵەكەی خۆی دەگرێت،چونكە ئەو پێ وابوو خەڵكێك لەپەنای تەیاری سەدری گەندەڵیان كردوە،بەبۆونێكی گشتی ئەمە مانای ئەوە نییە تەیارێكی فراوانە و خەڵكێكی زۆر ئێستا لە چوارچێوەی تەیارەكە كاردەكەن مانای ئەوە نیە تەیارێكی نمونەیە لە عێراق، بەڵام من لەوێ هەستم پێكرد نوخبەیكی سیاسی و ئەكادیمی كە ئێستا دەیانەوێت بەتەواوەتی رێرەوی شیعی تەیاری سەدر لە عێراقدا دارێژنەوە ئەویش بەهۆی ئەوەی گوێ لەهەموو لایەنەكان بگرن.
