فێنیللا مەکگێرتی
ئاستە نزمەکانی شەفافیەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویستی بە جیاکاری نێوان بەشی “بەرگری” و بەشی “ئاسایش” بەرجەستە دەکاتەوە بە مەبەستی پوختکردنەوەی ڕەقەمەکان و بەراوردکردنی باشتر و وردتری بودجەی بەرگەری هەرێمی. فێنێللا مەکگێری ڕوونی دەکاتەوە کە دامەزراوەی نێودەوڵەتی لێکۆڵینەوە ستراتیژییەکان چۆن کاری کردووە بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشەیە.
جیاکاری نێوان “بەرگری” و “ئاسایش” کارێکی ئێجگار قورسە. لەو وڵاتانەی کە دامودەزگاکانی ئاسایشی نێوخۆ ڕۆڵی سەربازی دەبینن، ئەنجامەکەی دەبێتە تێکەڵبوون و لێکنەکردنەوەی ئەو دوو بەشە. ئەوە کێشەیەکی گشتییە و لەو ڕۆژئاواش دەبینرێ، بەڵام لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پرسێکی تایبەت ترە چونکە ڕێژەی شەفافیەتی پێویست بۆ جیاکاری نێوانیان بوونی نییە. سەرەڕای ئەوە، دامەزراوەی نێودەوڵەتی بۆ لێکۆڵینەوە ستراتیژییەکان بە مەبەستی ئەنجامدانی بەراوردێکی باشتر لە بودجەی بەرگری هەرێمی [ولاتانی ناوچە]، کاری کردووە لەسەر پێکهێنانی بناغە و هێڵە سەرەکییەکان بۆ ئەو مەبەستە.
ڕوونکردەوەی مەسەلە
بە پێی پێناسەی ناتۆ خەرجی یان هەزینەی بەرگری بریتییە لە “هەر جۆرە خەرجییەک کە حکومەت بە مەبەستی دابینکردنی پێداویستییەکانی هێزە چەکدارەکانی خۆی دەیکات”. هەرچەندە ئەمە دەتوانێ خەرجییەکانی “هێزەکانی تریش” لەخۆ بگرێ: ئەو هێزانە هەندێ جار لەژێر ناوی “شێوە میلیشیا” دەستەبەندی دەکرێن و هێزەکانی وەزارەتی نێوخۆ و لەوانە هەندێ لە هێزەکانی شێوە-میلیشیای تایبەت، هێزەکانی ئاسایش و جەندەرمە لە خۆ دەگرن. لە درێژەی ئەو پێناسەیەدا جەخت دەکرێتەوە کە خەرجی ئەو هێزە زیادانە تەنیا لە هەلومەرجێکی تایبەتدا دەخرێتە سەر “خەرجی بەرگری”، بۆ نموونە ئەو کاتانەی بە تاکتیکە سەربازییەکان ڕا دەهێنرێن، ئەو کاتانەی وەک هێزی سەربازی ئامادە دەکرێن، ئەو کاتانەی بە فەرمانی ڕاستەوخۆی سەربازی لە ئوپەراسیونەکاندا بەشدار بن و دەتوانن لە دەرەوەی سنوورەکانی وڵات بۆ پاڵپشتیکردنی هێزێکی سەربازی جێگیر ببن. ئەمە مەسەلە سەرەکییەکەیە. بۆ دیاریکردنی چۆنیەتی پۆلێنبەندیکردنی ئەم هێزانە، پیویستە لە ناوەڕۆکی ڕاهێنان، کەلوپەلی بەردەستیان، پەیوەندییەکانیان لەگەڵ بەرپرسان و توانای جێگیرکردنیان لە دەرەوەی سنوورەکانی وڵات ئاگادار بیت. هەروەها پێویستی بە ڕێژەیەک شەفافیەت هەیە سەبارەت بە دابەشکردنی بودجە لە نێو ئەو هێزانەدا، بۆ نموونە لە نێو هێزەکانی بەرەنگاربوونەوەی مادە سڕکەرەکان، لێکۆڵینەوەی تاوان و پۆلیسی کۆنتڕۆڵی هاتوچوو کە پەیوەندییان بە ئاسایشی نێوخۆوە هەیە و ئەو هێزانەی کە لە سوپادا چالاکی دەکەن و لەوانە یەکە تایبەتەکان و هێزەکانی بەرگری کەناراوەکان.
هەڵسەنگاندنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
وردەکارییەکان زۆر جار لەو وڵاتانەشدا کە بە گشتی لە بوارەکانی تردا شەفافن لەو ئاستەدا نین. بە دڵنیاییەوە ئەو وردەکاریانە لە بودجە ناشەفافەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەست ناکەون. لە تەشرینی دووەمی ساڵی ٢٠٢٠دا، database+[1]Military balance تاوتوێی ڕێژەی خەرجیەکانی بەشی بەرگری کرد و سەرنجی خستە سەر ئەو بابەتە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقادا. وەک بەشێک لە هەوڵە بەردەوامەکانمان بۆ پوختکردن و وردترکردنەوەی زانیاری و داتاکانمان و دڵنیابوونەوە لەوەی کە سەرڕاستترین بەراوردەکان دەخەینە ڕوو، ناچار بووین بە جیاوازیدانان لە نێوان بەشەکانی بەرگری و ئاسایش لە ناوچەکەدا هەمدیسان بەرواردیان بکەینەوە و ئەو خەرجیانەی کە بە ڕوونی بۆ بەشەکانی پەیوەندیدار بە ئاسایش کراون، لە خەرجییەکانی بەرگری وەلا بنەین و بیانسڕینەوە. ئەوانە هێزەکانی جێبەجێکردنی یاسا، دادپەروەری و ئەو چالاکیانەی زیاتر لە لایەن وەزارتی نێوخۆوە ئەنجام دەدرێن لە خۆ دەگرن. ئەمە ڕێگا دەدا بەراوردە نێودەوڵەتییەکان سەرڕاستتر بن. بۆ نموونە، Military balance+ بودجەی وەزارەتی ئاسایشی نیشتمانی لە لیستی ڕەقەمەکانی بودجەی بەرگری ئەمریکا دانەناوە. گرگتر لەوە، بودجەی تەرخانکراو بۆ گاردی نیشتمانی عەرەبستان سعودیی لە لیستی ڕەقەمەکانی بودجەی وڵاتدا ماونەتەوە، چونکە پێدەچوو بودجەی ئەو ڕێکخراوەیە ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە بودجەی بەرگرییەوە هەیە.
هۆکاری ئەوەی کە پێشتر بۆ چەندین وڵاتی جیاوازی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست خەرجیەکانی بەشی ئاسایش لە سەر بودجەی بەرگری حیساب کرابوون ئەوە بوو کە ئەو ڕەقەم و داتانەی بە شێوەی فەرمی بڵاو دەکرانەوە زۆر جار تەنیا کۆی خەرجییەکانیان بڵاو دەکردەوە. نموونەیەکی بەرچاو عەرەبستانی سعودییە، کە تا ساڵی ٢٠١٥ تەنها لە بەڵگەکانی ساڵانەی بودجەدا کۆی بودجەی ساڵانەی بەرگری و ئاسایشی بڵاو دەکردەوە، ئەوەش لە بەراوردەکانی ئێمەدا ڕەنگی دابووە. سەرەڕای ئەوە، لە ساڵی ٢٠١٦وە، ڕیاز بە فەرمی ” بودجەی “سوپا” و “ئاسایش و ئیدارەی هەرێمی” لێک جیا کردووەتەوە، ئەوەی دووەمەیان ئەو ڕێکخراوە ناسەربازیانەی سەر بە دامودەزگای ئاسایشی حکومەت لە خۆ دەگرێ کە لە پلەی یەکەمدا لەژێر دەسەڵاتی وەزارەتی نێوخۆدان، بە تایبەت هێزی پۆلیس. بە مەبەستی پەیوەندی و پەیوەستەیی لەگەڵ داتاکانی پێشوو، ڕەقەمەکانمان هەر ڕەنگدانەوەی کۆی بودجەی ئەو دوو بەشە بوون. ئێستا، بە هەبوونی داتاکانی پێنج ساڵی یەک لە دوای یەک بە وردی باس دەکەین کە چۆن کۆی ئەو بودجەیە داشکاوە ( نزیکەی ٦٥ لەسەد بۆ بەشی بەرگری و ٣٥ بۆ ئاسایش)، دەکرێ بە کەڵکوەرگرتن لە داتاکانی پێشوو لە ڕێگای مودێلێکی ئاماریییەوە کۆی بودجەکانی بەشی بەرگری و ئاسایشی عەرەبستانی سعودی لە ساڵی ٢٠١٥-٢٠٠٨ جیا بکەینەوە.
لەبەر ئەوەی وردەکاری زیاتر خراونەتە بەردەست، دەرفەت ڕەخساوە بۆ دانانی ڕەقەمی پوخت و وردتر بۆ بودجەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست [و لە ڕاستیدا بۆ ناوچەیەکی بەرفراوانتر]، بە مەبەستی وردبینی زیاتر لە بەراوردە نێودەوڵەتییەکان بە کەڵکوەرگرتن لە داتاکانی Military balance+. لە ڕاستیدا Military balance+ سەبارەت بە وڵاتانی تری ناوچەیش و لەوانە بەحرەین، ئێران، عێراق و عومان بودجەی تەرخان کراو بۆ بەشی ئاسایشی [لە بودجەی بەشی بەرگری] سڕیەوەتەوە. جگە لە لابردن و سڕینەوەی خەرجییەکانی بەشی ئاسایش، چەند جۆرە خەرجییەکی دیاریکراو خراونەتە سەر بودجەی بەرگری (بۆ نموونە: بەحرەین، کوەیت و مەراکیش) چونکە هەڵسەنگاندنمان ئەوە بوو کە ئەو خەرجیانە پەیوەندییان بە بەشی بەرگرییەوە هەیە. ئەمانە بودجە تەرخانکراو بۆ گاردی نیشتمانی و ئەو خەرجیاننە کە لە بودجەی بەشی بەرگری دابین دەکرێن.
هاوکات، توێژینەوەی زیاتر سەبارەت بە بودجەی بەرگری ئیسرائیل بووە هۆی تاوتوێکردنی وردتری بەراوردەکەمان و نیشان دا کە یارمەتییە ٣.٣ ملیارد دۆلاریەکەی ساڵانەی سوپای ئەمریکا (بودجەی سەربازی دەرەکی) لەو بودجەیەدا دانراوە کە بە شێوەی فەرمی ڕاگەیەندراوە و ڕەقەمێک نییە کە لە دەرەوەی ئەو بودجە ڕاگەیەندراوەدا بێت. بۆیە ئێمە دووبارە پێداچوونەوەکان کرد لە بۆچوونەکەمان سەبارەت بە بودجەی ئیسرائیل بۆ ئەوەی ئەو یارمەتییە سەربازییە دەرەکییەکان دوو جار تۆمار نەکەین. ئێمە لە Military balance+ هەر بەم جۆرە پێداچوونەوەمان بۆ ڕەقەمی بودجەی ساڵانی پێشووی ئیسرائیل کرد.
جگە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا، خەرجییەکانی بەشی ئاسایش لە بودجەی بەشی بەرگری وڵاتانی ساحیلی عاج و تاجیکستان-یش لابراوە، لە حاڵێکدا کە هەڵسەنگاندنی زیاتری پۆلینبەندیکردنی بودجە بووە هۆی ئەوەی خەرجی خانەنشینی سەربازی زیاد بکرێ بە بودجەی بەشی بەرگری لە وڵاتانی ئوسترالیا، تورکیا و بەریتانیا. بودجەی تەرخانکراو بۆ ناوەندی لێکۆڵینەوە و پەرەپێدان بە پیشەسازی بەرگری TUBITAK (SAGE) و سندوقی پشتیوانی لە پیشەسازی بەرگری خراوەتە سەر کۆی بودجەی [سەربازی] وڵاتی تورکیا. هەروەها لە حاڵێکدا پێشتر تەنیا خەرجییەکانی “خانەنشینی جەنگی[2]” لەسەر بودجەی بەریتانیا هەبوو، لە ئێستادا بودجەی پلانی “خانەنشینی هێزە چەکدارەکان”یشی[3] پێ زیاد کراوە.
کاریگەری لەسەر ڕەقەمەکانی بودجە
بە مەبەستی شەفافیەتی زیاتر، ئەم گۆڕانکاریانە بۆ بودجەی ساڵی ٢٠٢٠ ئەنجام دراوە و ڕەقەمەکانی بودجەی پێشوو و ئەو بودجە نوێیەی کە Military Balance+ پێداچوونەوەی تێدا تێدا ئەنجام داوە، لە خشتەی خوارەوەدا هاتووە.
| وڵات | ناوچە | بودجەی ٢٠٢٠ | (بە دۆلار) | |
| بەراوردی پێشوو | بەراوردی نوێ | |||
| بەحرەین | ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا (Mena) | [لەم بەراوردە نوێیەدا] بودجەی ئاژانسی ئاسایشی نیشتمانی لە بودجەی بەرگری بۆ هەموو ساڵەکان وەلا نرا. خەرجییەکانی گاردی نیشتمانی خرانە سەر بودجەی بەرگری بۆ ساڵەکانی ٢٠٠٨-٢٠١٤ (پێشتر ڕەقەمەکان لە ٢٠١٥ بە دواوە بوون). | 1.5 | 1,4 |
| ئێران | Mena | بودجەی ناجا (هێزی جێبەجێکەری یاسا یان هێزی ئاسایشی وڵات) لە بودجەی بەرگری وەلا نرا، بۆ هەموو ساڵەکان. ناجا بەشێکە لە وەزارەتی نێوخۆ و زۆربەی ئەرکەکانی پەیوەندییان بە دابینکردنی ئاسایشی نێوخۆوە هەیە (بۆ نموونە بەرەوڕووبوونەوەی ماددە سڕکەرەکان و پۆلیسی ترافیک، کۆچبەران و کاروباری کۆمەڵایەتی) | 17.7 | 14.1 |
| عێراق | MENA | بودجەی وەزارەتی نێوخۆ ( کە پۆلیس، پۆلیسی هاتوچوو، ترافیک و هتد لە خۆ دەگرێ) و ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی لە بودجەی بەشی بەرگری وەلا نرا چونکە ئەمانە لەژێر پرسی ئاسایشی نێوخۆدا پێناسە دەکرێن. | 20.9 | 10.3 |
| ئیسرائیل | MENA | پێداچوونەوە سەبارەت بە یارمەتییەکانی سوپای ئەمریکا لە بەراوردە پێشووەکەدا کرا | 19.9 | 16.6 |
| کوەیت | Mena | خەرجییەکانی سوپای نیشتمانی خرانە سەر بودجەی بەرگری بۆ هەموو ساڵەکان | 6.3 | 7.8 |
| مەراکیش | MENA | بودجەی “ئامادە کردن و چاککردنەوەی کەلوپەلی هێزە چەکدارەکانی پاشایەتی” خرانە سەر بودجەی بەرگری بۆ هەموو ساڵەکان | 4.8 | 6.0 |
| عومان | Oman | ڕەقەمە فەرمییەکان تەنیا بۆ کۆی “بەرگری و ئاسایش” خراونەتە ڕوو. بودجەیبەشی ئاسایش (لە پلەی یەکەمدا پولیسی پاشایەتی عومان) لە بودجەی بەرگری وەلا نرا. بۆ هەموو ساڵەکان ئەو کارە ئەنجام درا. | 9.0 | 7.5 |
| عەرەبستانی سعوودیا | MENA | بودجەی “ئاسایش و ئیدارەی هەرێمی” لە بودجەی بەرگری وەلا نراوە بۆ هەموو ساڵەکان (ڕەقەمەکانی ئێستا تەنیا ڕەنگدانەوەی “بودجەی تەرخانکراو بۆ “سوپا”ن لە ماوەی یەک ساڵدا). | 75.7 | 48.5 |
| تورکیا | ئەورووپا | بودجەی خانەنشینی سوپا، سندوقی پشتیوانی توێژینەوە و پیشەسازی بەرگری خراوەتە سەر بودجەی بەرگری بۆ هەموو ساڵەکان. | 7.8 | 11.0 |
| بەریتانیا | ئەورووپا | پلانی خانەنشینی هێزە چەکدارەکان خراوەتە سەر بودجەی بەرگری بۆ هەموو ساڵەکان | 58.3 | 61.5 |
| ئوسترالیا | ئاسیا | “بودجەی تەرخانکراو” (بۆ خانەنشینی) زیاد کرا بە بودجەی بەشی بەرگری | 26.0 | 31.3 |
| تاجیکستان | ڕووسیا و ئوراسیا | بودجەی ئاسایش (هێزی جێبەجێکەری یاسا) لە بودجەی بەرگری وەلا نرا. ئەوە بۆ هەموو ساڵەکان ئەنجام درا. | 0.2 | 0.1 |
| ساحیلی حاج | ئەفریقای ژێر سەحارا | بودجەی ئاسایش (دەزگاکانی دادوەری و پۆلیس) لە بودجەی بەرگری بۆ هەموو ساڵەکان وەلا نرا | 1.0 | 0.6 |
[1] – Military balance+ ناوەندێکی سەربە دامەزراوەی نێودەوڵەتی لێکۆڵینەوە ستراتیژییەکانە کە سەبارەت بە بودجەی سەربازی و بەرگری وڵاتان کار دەکات، لینکی ماڵپەڕی ئەو ناوەندە لە خوارەوە دانراوە: [وەرگێڕ]
[2] -بە پێی ئەم پلانە ئەگەر تا 6ی ئاپریلی ٢٠٠٥ هەر هاولاتییەکی بەریتانیا بە هۆی خزمەتکردن لە سوپای ئەو وڵاتە تووشی هەر جۆرە نەخۆشی و برینێک بووبێت، قەرەبوو دەکرێتەوە و یارمەتی دەکرێ. هەروەها مێرد، ژن یان هەر کەسێکی نزیکی هەر هاووڵاتییەک کە بە هۆی خزمەتکردن لە سوپادا گیانی لە دەست دابێت یارمەتی وەردەگرێ (وەرگێڕ)
[3] -ئەم خانەنشینییە کە هەموو ئەندامانی سوپا دەگرێتەوە پێشتر لەسەر بودجەی گشتیی وڵات حسێب دەکرا بەڵام ئێستا حساباتی لەسەر بودجەی بەرگرییە (وەرگێڕ)
سه‌رچاوه: iiss
