خوێندنەوەیەكی مێژوویی بۆ پەیوەندییەكانی كورد و ئەمەریكا
راپۆرتى شیكاریى، فه‌رهاد مه‌لا حه‌سه‌ن
به‌شى یه‌كه‌م
گەرموگوڕی بانگەشەی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتیەكەی ئێستای ئەمەریكا ، بەتەنیا رووداوێك نیۆە تایبەتمەندیی وڵاتێكی وەك ئەمەریكا و ململانێی نێوان كۆماریی و دیموكراتەكانی ئەو وڵاتە بێت، بەو پێیەی دوو پارتی ركابەری هەمیشەیی یەكترین، بەڵكو ئەو خۆسەرقاڵكردن و گرموگوڕییە تەواوی گەلان و وڵاتانی دنیای بە (دۆست و نەیار)ەكانی ئەمەریكاش گرتۆتەوە.
چونكە ئەمەریكا وەك تاكە زلهێزێكی كاریگەری جیهان لە رابردوو و ئێستا و تەنانەت لە داهاتوودا دەتوانێ كاریگەریی سیاسی و ئابووری لەسەر زۆربەی وڵاتان دابنێت، چونكە نەخشەی سیاسەت و ستراتیژەكانی مەودایەكی فراوانی لە جیهانی ئێستادا گرتۆتەوە، هەربۆیە زۆربەی گەلان و وڵاتانی دنیا ئێستا بەوە سەرقاڵن كە ئاخۆ كام لەو دوو ركابەرە دەبێتە سەرۆك ؟ ئایا كاریگەریی سیاسەتەكانی سەرۆكی براوە چی دەبێت لەسەر ئاییندەی وڵات و نەتەوەكانیان؟
ئاشكرا وروونە كە ئەمەریكا لەوەتەی هەیە سیاسەتەكەی بە ستراتیژێكەوە بەستۆتەوە و پەیڕەوی دەكات كە بریتییە لە پاراستنی بەرژەوەندیەكانی خۆی ، ئەمە وەك رێژەی نەگۆڕی بیركاری وابووە، كە سەرۆك لە دوای سەرۆك پەیڕەوی لێدەكەن و ناتوانن تۆزقاڵێك لەو رێچكەو رێڕەوە لابدەن كە دژ بەخواست و بەرژەوەندی وڵاتەكەیان بێت.
بەڵام ئەوەی دەمێنێتەوە خواست و تێگەیشتنی خودی ئەو سەرۆكەیە لەبەرانبەر كێشەی وڵاتان و گەلانی دنیادا كە هەیەتی، ئەوەیشیان نابێ بەجۆرێك مامەڵەی لەگەڵدا بكرێ كە لەدژی بەرژەوەندی ئەمەریكا بەكاربهێنرێت.
كورد لەوەتەی لەناو شۆڕش و رووبەڕووبوونەوە و بەرەنگاریی دوژمنان دایە، تا ئێستاش، خواستی (خۆبەستنەوە بەئەمەریكا) سەرقاڵیكردووە ، كە پشتوپەنایەكی وەك ئەمەریكا ببێتە سێبەرێك بۆ گەیشتنی بە دوارۆژێكی رووناك، واتە بەپێی قۆناغ و سەردەمەكان ئەمەریكا بەلای كوردەوە وەك فریادڕەسێك ناسراوە ، بەڵام ئایا لە كردەوەدا ئەمەریكا بەپێی ئەو پێناسەیەی كە كورد بۆی كردووە بەو شێوەیە مامەڵەی كردووە؟
دەستپێكی پەیوەندیەكانی كورد و ئەمەریكا
مێژووی پەیوەندییەكانی ئەمەریكا لەگەڵ كورد دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی سەرۆكی ئەمەریكی (وودرۆ ویلسون). لە 8ی كانونی یەكەم 1918 بۆ یەكەمجار حكوومەتی ئەمەریكا پشتگیری كوردی كرد لە كۆبونەوەیەكی هاوبەشی كۆنگرێس، و لە بەیاننامەیەكی 14 خاڵیدا ئاماژەی بە مافی رزگاركردنی میللەتانی وەك كورد و ئەرمەن كرد لەژێر دەستی ئیمبراتۆریەتی عوسمانی، بەو پاساوەی كە دەوڵەت دروستبكرێت بۆ نەتەوە بێدەوڵەتەكان.
هەرچەندە ئەم بەیاننامەیە بە خۆشحاڵییەوە لەلایەن دیپلۆماتكارانەوە وەرگیرا كە ئامادەی كۆنفرانسی ئاشتی پاریس لە فەرەنسا بوون، بەڵام هاوپەیمانەكان هیچ بایەخێكیان بەم پشتگیرییە نەدا لەبەرئەوەی ئەوكات ئەمەریكا رۆڵێكی گرنگی نەبوو لە ناوچەكەدا نەیدەتوانی بڕیارەكانی بەسەر وڵاتان بسەپێنێ، هەربۆیەشە ئەو گرنگیدانەی ئەمەریكا بە نەچووە چوارچێوەی كردار وهەر لەسەر پەرەی كاغەز و ئەرشیفی كۆنگرێس ئەمەریكا مایەوە.
دووركەوتنەوە لەكورد
لەدوای جەنگی جیهانی دووەم رۆڵی ئەمەریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەراست گەورەتر بوو، بەڵام بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان ئەمەریكا هیچ قورسیەكی بە كێشەی كورد نەدا. بۆیە لە 1946دا ئەمەریكا پشتگیریی حكوومەتی ئێرانی كرد لە سەركوتكردنی شۆرشی قازی محەمەد لەبەرئەوەی كۆماری مەهاباد هاوپەیمانی لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەتدا هەبوو.
ئەمە سەرەتای جەنگی سارد بوو لە نێوان ئەمەریكا و سۆڤیەت و لەكاتێكدا كە ئەمەریكا بیروباوەری شیوعیەتی بە مەترسی دادەنا لەسەر بەرژەوەندیەكانی خۆی. ئەم هەنگاوەش بۆ ئەمەریكا بە دژایەتی دادەنرا چونكە كۆماری مەهاباد بە بەرهەمێكی سۆڤیەتی ئەژمار دەكرا.
مه‌لا مسته‌فا بارزانی ئومێدی بە ئەمەریكا هەبوو
د. مەحموود عوسمان، دەڵێ “مستەفا بارزانی باوەڕی وابوو كە ماف و ئامانجەكانی گەلی كورد نایەنەدی ئەگەر یەكێك یان هەردوو دەوڵەتە زلهێزەكانی وەكو ئەمەریكا و یەكێتی سۆڤیەتی ئەوكات پشتگیری نەكەن. كاتێك كە لە سۆڤیەت دەژیا گەیشتە ئەو قەناعەتەی كە مەسەلەی كورد لە ئەجیندای رووسەكاندا نییە، لەبەرئەوە كە هاتەوە بۆ عێراق لە پێنجى تشرینی یەكەم 1958دا هەوڵەكانی خۆی خستەگەر بۆ دەستپێكی پەیوەندیەكی باش لەگەڵ ئەمەریكا.” لەو كاتەدا كە بارزانی پەیوەندی دەكرد بە حكوومەتی ئەمەریكیەوە. بەڵام ئەمەریكا مەسەلەی كوردی بە مەسەلەیەكی ناوخۆیی دەناسی و نەیدەویست خۆی تێوەبگلێنێت بەڵام ئەو راستیەی دەیزانی كە دەتوانێت كورد بەكاربهێنێت بۆ لاوازكردنی حكوومەتە ناوەندەكانی ناوچەكە لەهەركاتیكدا.
سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا هەمیشە خولیای ململانیە ئیقلیمیەكان و مەترسیەكانیان بووە، هەمووكات توانیویەتی دەوڵەتەكانی ناوچەكە لاوازبكات لە رێی مەسەلەی كوردەوە و ئەمەش زیاتر نەهامەتی بۆ كورد دروست كردووە. هەمیشە ئەمەریكا جەختی كردۆتەوە لەسەر سەقامگیری ناوچەكە لەسەر حیسابی مەسەلەی كورد. بە شێوەیەكی گشتی ئەم هۆكارانەی وایان لە ئەمەریكا كرد كە لەپێناو مانەوەی بەهێزی خۆی لەناوچەكەو پاراستنی بەرژەوەندییەكانی كێشەی كورد پەراوێز بخات، بریتیی بوون لە:
- پەیوەندییەكانی ئەمەریكا بە دەوڵەتەكانی ناوچەكەوە
- پەیوەندیەكانی كورد لەگەڵ ئەو حكوومەتانەی كە لە ناو دەوڵەتەكانیاندا دەژین
- توانای دەوڵەتەكانی ناوچەكە
- گۆڕانكارییە ناوخۆییەكانی ئەمەریكا
- گۆڕانكارییە ناوخۆییەكانی لە رۆژهەڵاتی ناوەراست
- یەكگرتویی كورد لە ناو ئەو وڵاتانەی تیایدا دەژین و كاركردنیان پێكەوە وەكو یەكهێزی بەتوانا و یەكدەنگ.
بەڵام سەرەڕای ئەو پەراوێزخستنەی ئەمەریكا بۆ كێشەی كورد، هێشتا ئومێد بەلای سەركردەكانی كوردەوە هەبوو كە پاڵپشتی ئەمەریكا بۆ كێشەكەیان دەستەبەر بكەن.
مەحموود عوسمان دەڵێ “كاتێك پەیوەندی لەنێوان كورد و ئیسڕائیل دروست بوو، مەبەستی سەرەكی بارزانی لەو پەیوەندیە گەیشتن بوو بە ئەمەریكا ، واتا ئیسڕائیل بكاتە رێگایەك بۆ گەیشتنی بە ئەمەریكییەكان”.
لە 1965دا بارزانی دوو نوسراوی بۆ باڵیۆزى ئەمەریكی له تاران نارد ، كە تیایاندا داخوازی هاریكاری ئەوانی كردبوو لە كێشەكانیان لەگەڵ حكوومەتی عێراق. یەكەم هاریكاری ئەمەریكا بۆ كورد 14 ملیۆن دۆلاری ئەمەریكی بوو كە لە ئابی 1969دا لە پاش نامەیەكی مەلا مستەفای بارزانی بۆ وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا ولیام روجرز لە 22ی نیسانی 1969دا ناردیان، هۆكاری ئەم هاریكاریە هاندانی پەیوەندی كورد و شای ئێران بوو لەگەڵ پابەند بوونی ئەمەریكا بۆ هاریكاری كوردی عێراق لە روخاندنی حكوومەتی عێراق بە مەرجیك هاریكاری سۆڤیەت رەتكەنەوە.
شۆرشەكانی كورد لە باشوور رێكخستنێكی بەهێزتریان بەخۆوە دەبینی بە بەراورد لەگەڵ شۆرشی پارچەكانی تری كوردستان، بۆیە لەوكاتەدا دەرفەتێكی تر هاتەئاراوە بۆ ئەوەی كورد لە ئەمەریكا نزیك ببیتەوە، ئەوەیش لە ئەنجامی نزیكبونەوەی حكوومەتی بەعسی عێراق بوو لە یەكێتی سۆڤیەت ، ئەمەریكا ترسی لەوە هەبووە ئامانجەكانی سۆڤیەت لە عێراق بە ناوچە كوردیەكانیشیەوە بەدیبهێنرێن. ناچار ئەمەریكا دەرگایەكی نوێی بۆ كوردی باشوور كردەوە و سەرەتای پەیوەندیەكی تر لەگەڵ ئەمەریكا لە ساڵی 1969 دروست بوو، بەڵام زۆری نەخایاند هاریكاری و پەیوەیوەندیەكانی ئەمەریكا و كورد بەرەو ساردبوونەوە چوون بە تایبەتیش دوای ئەوەی رێككەوتن وبەیاننامەی 11ی ئاداری 1970 بڵاوكرایەوە، كە كورد لە عێراقدا حوكمی زاتی لە چوارچێوەی عێراقدا پێدرا.
لە نۆی نیسانی1972دا، حكوومەتی عێراق رێكەوتنێكی تەواوی واژوو كرد لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەتی ئەوكاتە و كۆمپانیای نەوتی عێراق خۆماڵی(تاَمیم) كرد لە 1ی حوزەیرانی 1972دا. ئەمە دەخوێنرایەوە بە مەترسی لەسەر ئێران وە هەروەها لەسەر بەرژەوەندیەكانی ئەمەریكاش چونكە سۆڤیەتی بە هێزتر دەكرد لە ناوچەكەدا، ئەمە وای لە شای ئێران كرد كە بۆ بەرژەوەندی خۆی فشار بخاتە سەر حكوومەتی ئەمەریكی بۆ دایەلۆگ زیاتر لەگەڵ كوردەكانی عێراق.
یەكەم وەفدی كوردی دەچنە ئەمەریكا
لە ته‌مووزی 1972دا یەكەم وەفدی كوردی كە پێكهاتبوو لە ئیدریس بارزانی و د. مەحمود عوسمان بە نهێنی چوونە ئەمەریكا و كۆبونەوەیان لەگەڵ سی ئای ئەی كرد، ئەمە بووە سەرەتای پەیوەندی رەسمی كوردی عێراق لەگەڵ ئەمەریكا بەلام بە نهینی مایەوە. لە ئابی 1972دا ئەمەریكا هاوكاری كوردی عێراقی كرد بە چەك و دارایی تا بڕی 16 ملیۆن دۆلاری ئەمەریكی و ئەم هاوكاریە بەردەوام بوو تا رێكەوتنی جەزائیر 6ی ئاداری 1975. (لێرەدا كورد بەكارهێنرا وەك كارتێكی فشار لەسەر حكوومەتی عێراق بۆ بەدیهێنانی ئامانج و داواكاریەكانی شای ئێران و ئەو هاوكاریەی ئەمەریكاش بۆ كوردی باشور لە كاردانەوەی سیاسەتی دەرەوەی خۆی بوو، لەو روانگەوە كە ناوچەكە بپارێزێت لە دەستەڵاتی سۆڤیەت و كۆنترۆڵكردنی چاوچنۆكییەكانی شای ئێران و سەدام حسین لە نەوتی كەنداو، نەك پێخۆشحاڵی بە هاوكاری كورد). بەڵام ئەم هەنگاوەی ئەمەریكا بوو بە هۆی سزادانێكی توند بۆ نەتەوەی كورد لەلایەن حكوومەتی عێراقەوە وەكو لای خوارەوە:
1- وونبونی 182هەزار كورد لە هەڵمەتی ئەنفالدا.
2- بەكارهێنانی گازی كیمیاوی لە هەڵەبجە و كوشتنی 5 هەزار منداڵ، ئافرەت و پیری كورد و بریندار بوونی زیاتر لە 10هەزاری تر.
3- كوژران و ونبونی 8 هەزار بارزانی.
4- كوژران و ونبونی زیاتر لە 12هەزار كوردی فەیلی.
- پێنج هه‌زار گوندیان وێرانكرد ودانیشتوانەكەی راگوێزرانەوە بۆ ناو موجەمەعاتی دروستكراو لە نزیك شارەكان.
لە 1975 تا 1991 هیچ پەیوەندییەكی رەسمی نەبووە لەنێوان ئەمەریكا و كورد، كورد بە تەنها بەرەنگاری چارەنوسی خۆی بوەوە لە ناوچەكەدا.
لەپاش شكستهێنانی سیاسی شۆرشی كوردی لە 6ی ئاداری 1975دا، ئەمەریكا مامەڵەی لەگەڵ كوردا بە حاڵەتێكی تایبەت دانا لە چوارچێوەی سیاسەتە ئیقلیمییەكانی خۆی كە دایرشتبوو بۆ ئەو لایەنانەی حكوومی نین بەڵام چالاكن. ئەوكات وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا (هینری كیسینجەر) لە راگەیاندنێكیدا سارێژی برینی میللەتی كوردی كرد بەو ووتەیەی كە وتی “كاری نهێنی نابێت تێكەڵ بكرێت بە كاری تەبشیرى”.
لە پاش روخاندنی شای ئێران لە 16ی كانونی دووەم 1979 و دروست بوونی دەوڵەتی ئیسلامی لە ئێران، كوردەكان لەبەر ململانێ ناوخۆیەكانیان نەیانتوانی كار بكەن لەسەر پەیوەندیەكانی خۆیان لەگەڵ ئەمەریكاو وڵاتانی تر. دابەشبونی كوردی باشور بەسەر ئێران و عێراق لەگەڵ شەری ئێران- عێراق بۆ ئەمەریكا جێی بایەخ بوو بۆ بەرژەوەندیەكانی خۆی لەو ناوچەیەدا. بۆ هەشت ساڵ ئەمەریكا یاریدەدەری سەرەكی هەردوو وڵات بوو، لەبەرئەوە چاوپۆشی لەسەر تاوانەكانی حكوومەتی عێراق بەرانبەر بە كورد بەكارەساتەكانی ئەنفال و كیمیابارانی هەڵەبجەشەوە كرد.
ئەمەریكا ناچاركرا پارێزگاری لە كورد بكات
لە جەنگی كەنداوی یەكەم لە شوباتی 1991 ئەمەریكا داوای لە كورد وشیعەی عێراق كرد كە هەڵسن بەرووی حكوومەتی عێراق و ئەوانیش كردیان. بەڵام زوربەی سیاستمەدارەكانی واشنتۆن دەیانگوت ئەو داواكاریە لەو روانگەیەوە نەبووە كە ئەمەریكا سیاسەتی خۆی گۆریبێت بەرامبەر بە كورد بەڵكو بۆ لاوازكردنی حكوومەتی عێراق بووە.
بەڵام لەپاش راپەرین و سەركەوتنی هێزەكانی ئەمەریكا، كورد و شیعە لاوەنران و ئەمەریكا رێكەوت لەگەڵ سەدام. بەڵام پاش كۆچرەوە مێژوویەكەی گەلی كورد، وە لەژێر فشاری جیهانی و بڕیاری 688ی نەتەوە یەكگرتوەكان لە 8ی نیسانی 1991دا، ئەمەریكا هەڵبژاردەی لەپێشدا نەما تەنها پارێزگاری كردن نەبێت لە كورد. ئەمەریكا لەوكاتەشدا سیاسەتی خۆی نەگۆری بەڵام ئەو پارێزگاریكردنەی ئەمەریكاو هاوپەیمانەكانی بوو بەهۆی دروستبوونی پەرلەمان و حكوومەتی كوردی كە ئەمرۆ ناودەبرێت بە هەرێمی كوردستان. بەمە گورانكاریەكی گرنگ دروستبوو لە سیاسەتی ئەمەریكا لە پەیوەندیەكانی لەگەڵ كورد.
شەری ناوخۆی كوردی باشوور لە حوزەیرانی 1994دا هیچ بایەخێكی گرنكی پێنەدرا لەلایەن ئەمەریكاوە هەرچەندە ئەمەریكا بەشداری كرد لە بەشیك لە كۆبوونەكانی پارتی ویەكیتی. بەڵام كاتێك كە رۆڵی ئێران بەهێز بوو لە ناوچەكە و لیژنەی پشكنینی چەكی كۆمەڵكوژی سەر بە نەتەوە یەكگرتوەكان لە لایەن سەدامەوە رەتكرایەوە لە سەردانی دامەزراوە هەستیارەكانی عێراق بكات، لە حوزیرانی 1997 دا ئەمەریكا رێگایدا بەكردنەوەی نوێنەرایەتی حكوومەتی هەرێم لە واشنتۆن، ئەمەش پەیوەندیەكانی ئەمەریكای گەیاندە ئاستێكی باڵا و رەسمی لەگەل حكوومەتی هەرێم. لە ئەیلولی 1998 ئەمەریكا كوردەكانی كۆكردەوە، بارزانی و تاڵەبانی رێكەوتنی واشنتۆنیان واژوو كرد بەرەزامەندی ئەمەریكا و لەژێر چاودێری وەزیری دەرەوە مادلێن ئۆڵبرایت (ئەمەش بە یەكەم بەڵگەنامەی كورد دادەنرێت كە واژووی ئەمەریكی لەسەر بێت)، هەروەها واژووكردنی بیل كلینتۆن لەسەر یاسای ئازادكردنی عێراق لە 31 تشرینی یەكەم 1998 ڕاگەیەنراوێكی ڕاشكاوانە بوو لە لایەن ئەمەریكاوە كە كورد یەكەم هاوپەیمانیەتی كە خاوەن دەوڵەت نییە.
