بۆ چاکسازی دەبێ ئیرادەی سیاسی لە هەرێم دروست بکرێت نەک لە حکومەت، چونکە ئیرادە سیاسییەکە لە دەست دوو حزبدایە (پارتی و یەکێتی).
بەردەوام پێشنیارم ئەوەیە، حکومەتی هەرێم هەمیشە لەگەڵ بەغدا رێککەوتنی هەبێ و رێککەوتن بکات، چونکە ئەگەر بە شارەزاییەوە بنەڕەتی دابنرێت لە بەرژەوەندی هەرێمی کوردستان دەبێت.
ئەسعەد مورادی: تایبەت بە نوچەنێت
بەشی دووەم
پرۆفیسۆر د. فازڵ نەبی، بریکاری پێشووی وەزارەتی دارایی عێراق، لە چاوپێکەوتنێکی تایبەت بە نوچەنێت، بەوردی هۆکارەکانی قەیرانی دارایی و چارەسەرەکان بۆ هەردوو حکومەتی هەرێمی کوردستان و عێراق بۆ ئەو دۆخە دەخاتەڕوو.
نوچەنێت: ئەو مەترسییەی، کە مەبەستیان نەمانی پارەی یەدەگە لە بانکی ناوەندی، تاچەند راستە و بە کەم بوونەوەی یەدەگی بانکی ناوەندی چی روودەدات؟
فازڵ نەبی: لەو بروایە دام کە بانکی ناوەندی زیاتر لە ٥٠ ملیار دۆلار یەدەگی هەیە، ئەوەی بانکی نێودەوڵەتی و سەندوقی نێودەوڵەتی دراو بۆ ئێمەیان دانا وەک حکومەتی عێراق، کە نابێت یەدەگی بانکی ناوەندی لە ٣٦ ملیار دینار کەمتر ببێتەوە، چونکە پارەی عێراقی توانستی کڕینی خۆی لەدەست دەدات، ئەوە بە مەعادلەیەک پەیوەند دراوە لەگەڵ ئەو پارەیەی کە لە بازاڕ هەیە.
نوچەنێت: ئێوە وەک پسپۆڕ و خاوەن ئەزموونی بواری دارایی ئێستا ئەو حکومەتە دەبێ چی بکات بۆ دەرباز بوون لەو قەیرانە؟ هیچ رێگەیەکی لەبەردەمدا ماوە؟
فازڵ نەبی: ئەو حکومەتە دەبێ بە دوو رێگای هاوتەریب، کە یەکیان ئەوە مەسەلەی قەرزەکان چارەسەر بکات و بتوانێ قەرزی ناوخۆیی بکات. ئێستاش حکومەت وەک رێگەچارەی خێرا مەجالی ١٨ ملیار دۆلار قەرزی هەیە، بەڵام رێگەی دووەم نابێت پشت بە قەرز ببەستیت.
لەگەڵ ئەوە رێگەچارەی خێرا بۆ ئەو دۆخە ئابوورییە، چاکسازی لە خاڵە سنوورییەکان جارێکی دیکە بکرێتەوە و کۆنتڕۆڵ بکرێت. مانگی پێشوو کە خاڵە سنوورییەکان ١٠٠ ملیار دینار داهاتیان بووە، ئەگەر جارێکی دیکە ئەو چاکسازییە لە خاڵە سنوورییەکان بکرێ، مانگانە ترلیۆنێک دینار داهاتیان دەبێ و ئەوەی ئێستا هەیە تەنیا١٠%ی ئەو داهاتەیە.
دووەم رێگا چارسەر، ئەو چاکسازییەی ئێمە لە دەستەی گشتی باج، دەبێ بەردەوام بێ، چونکە ئەوانیش داهاتێکی باشیان دەستدەکەوێت. دەستەی گشتی باج مەعقوول نییە نەتوانێ لە ساڵێکدا پێنج تا شەش ترلیۆن دینار بەدەستبهێنێ.
هەروەها رێگە چارەیەکی دیکە، کە لە هەرێمیش باسم کردووە، مەسەلەی بەرهەمە نەوتییەکانە، چونکە پاڵاوگەی نەوت هەیە، کە بەرهەمی نەوتی لێ بەرهەم دەهێنرێت؛ بەداخەوە خەڵکێک لە کوردستان بازرگانی بەو بەرهەمانەوە دەکەن لەجیاتی حکومەت، بەڵام لە بەغدا حکومەت بازرگانی پێوە دەکات، نەک راستەوخۆ، بەڵکو لە رێگەی کۆمپانیای کەرتی گشتییەوە، بەڵام ئەوانیش گەندەڵییەکی یەکجار زۆری تێدایە و ئەو قازانجە، زۆربەی زۆری بۆ خۆیان دەمێنێتەوە و بەشێکی کەمی لێ دەدەنە دەوڵەت. بەڵام ئێستا پێویست دەکات حکومەت پێیان بڵێ موچەکانی خۆتان و خەرجی ئاسایی بۆ ئەوەی کارتان نەوەستێت، ئەوەی دیکە دەبێ بگەڕێتەوە خەزێنەی دەوڵەت، ئەگەر ئەوە بکرێت لەو بڕوایەدام مانگانە بە لانیکەم ٦٠٠ بۆ ٧٠٠ ملیار دینار بۆ خەزێنەی حکومەت دەگەڕێتەوە.
بەم سێ خاڵە خێرایە کە باسم کرد، لەوانەیە مانگانە زیاتر لە ترلیۆنێک بۆ ترلیۆنێک و نیوێک دینار، لە بەرهەمە نانەوتییەکانەوە دەستیان بکەوێت. هەروەها ئێستا سێ ملیار و ٢٠٠ ملیۆن دۆلار داهاتی نەوت هەیە مانگانە لەگەڵ ئەوەش بەشی موچە دەکات و پێویستی بە قەرز نامێنێت. کە هەرکات نرخی نەوت بەرزبووە، هەوڵبدرێت قەرزەکان بدرێتەوە.
نوچەنێت: چۆن لە پرۆسەی چاکسازی لە عێراق دەڕوانن و تاچەند هیواتان پێی هەیە؟
فازڵ نەبی: چاکسازی لە عێراق زۆر زەحمەتە و ناڵێم ناکرێت، چونکە هیچ شتێک نییە لە دونیادا نەتوانرێ بکرێت، ئەگەر حکومەت ئیرادەی سیاسی هەبێ، هەموو شتێک دەکرێت، بەڵام بەو شێوەیەی ئێستا هەیە بە کوردستانیشەوە چاکسازی پرۆسەیەکی زەحمەتە، چونکە بەرهەڵستکار و دوژمنی زۆرە، دوژمن وەک ژمارە نا، وەک بەهێزی. گەندەڵەکانن ئەوانەی سوود لە خاڵە سنوورییەکان دەبینن، ئەوانەی باج نادەن، ئەوانەی سوودمەندن لە بەرهەمی نەوت و گاز، ئەوانە بەهێزەکانن.
ئەگەر بەهەڵستکارەکان بەهێز بوون، پرۆسەی چاکسازی زەحمەت دەبێ و بە فەقیرەکان دەوێرن، ئەگەریش گەندەڵی هەموو فەقیرەکان کۆبکەیەوە ناکاتە گەندەڵی بەرپرسێکی گەورە. مادام حکومەتەکان یەکدەست نیین، حکومەتی عێراقی لە چەندین کوتلە پێک هاتووە و حکومەتی هەرێمیش لە سێ کوتلە پێکهاتووە، یەک کوتلە نییە و بتوانێت یەک بڕیار بدات.
پرۆسەی چاکسازی دوو لایەنی هەیە، خەرجی و داهات؛ ئەگەر بتەوێت لە خەرجییەکانەوە دەستپێبکەیت، دەبێ پێشتر لە داهاتەوە دەستپێبکەیت، چونکە داهات سەرچاوەی خەرجییەکانە. لە کوردستان ئەوەی دەستیان پێکردووە بەداخەوە لە خەرجییەکانەوەیە. هەروەها لە عێراقیش بە هەمان شێوە لە خەرجیەکانەوە چاکسازییان دەستپێکردووە. ئەمە لایەنە ئاسانەکەیە، بەڵام ئەوەی زۆر زەحمەتە چاکسازی لە داهاتە، وەک گومرگ و باج و بەرهەمە نەوتییەکان، بەڵام دەبێ دەستی پێبکەن هەر حکومەتێک بیهەوێ سەرکەوتوو بێت و حکومەتداری بکات، دەبێ دەست بە چاکسازی لە داهات بکات، ئەوەی ئێستا دەکرێت زۆر هێواشە و ناتوانێت بە زوویی ئەنجامی باشی هەبێ لەسەر ئابووری وڵات.
نوچەنێت: لەبارەی کێشەی دارایی هەرێم، ئایا هەرێم توانای نییە موچە دابین بکات یان پەیوەندی راستەوخۆی بە چاکسازیی کردنەوە هەیە؟
فازڵ نەبی: لەهەرێم کەسیان نەیانشاردۆتەوە هەر لە سەرۆکی هەرێم، سەرۆک وەزیران، جێگری سەرۆکی حکومەت، سەرۆکی پەرلەمان، پەرلەمان، وەزیرەکان و هەمووی باسی چاکسازی دەکات، پێموایە و زۆریش گەشبینم ئەگەر چاکسازی حەقیقی بکرێت، لەهەردوو لایەنی بودجە، لە خەرجی و داهات، بەڵام چاکسازی حەقیقی، هەرێم دەگاتە ئەو ئاستەی مانگانە مووچەی مووچە خۆرانی هەرێم بدات.
هەروەها دەبێ ئیرادەی سیاسی لە هەرێم دروست بکرێت نەک لە حکومەت، چونکە ئیرادە سیاسییەکە لە دەست دوو حزبدایە (پارتی و یەکێتی).
یەکەم، لەو بڕوایەدام حکومەتی هەرێم زۆر خۆی بە بەغداوە نەبەستێتەوە و لە راگەیاندن بەڕاشکاوی داهات و خەرجی بۆ خەڵک روونبکەنەوە و هەوڵبدەن متمانەی خەڵک بگەڕێننەوە بۆ حکومەت، دواتر راستییەکە بڵێن، کە بەگوێرەی ئەو داهاتەی مانگانە لەبەردەستمانە مووچەی مانگانە دەدەین، ئەوە باشترە لەوە بە دوو مانگ جارێک مووچە دابەش بکەن.
دووەم، حکومەتی هەرێم دەبێ بە خەڵک بڵێ ئەوەمان کرد و هاوشان لەگەڵ ئەوە ئێمە چاکسازی حەقیقی دەکەین، لە خەرجی و داهات، ئەوە رەنگ دەداتەوە و وادەکات مانگەکانی داهاتوو داهاتمان زۆرتر ببێ و رێژەی مووچەکە زۆرتر دەبێ، رێژەی لێبڕین کەمتر دەبێ. بەمشێوە دەتوانرێ دۆخەکە رابگرن تاکو وردە وردە چاکسازی دەکرێ و مووچە بە تەواوی دابین بکرێ.
نوچەنێت: لەبارەی ئەوەی کە سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان دەڵێت جێبەجێکردنی یاسای چاکسازی دەبێتە بارگرانی بەسەر حکومەتەوە چۆنی لێکدەدەنەوە ئایا لە راستیدا جێبەجێکردنی ئەو یاسای چاکسازییەی پەسەند کراوە دەبێتە بارگرانی؟
فازڵ نەبی: رەشنووسی حکومەت بۆ پرۆژەیاسای چاکسازی گەیشتە پەرلەمان و پەرلەمانیش گۆڕانکاری تێدا کرد و دواتر پەسەندیشی کرد، ئەگەر پەرلەمان دەیزانی ئەو پرۆژەیاسایە دەبێتە بارگرانی، دەبوایە پەسەندی نەکردبایە و هەمواری بکرایەتەوە. لەگەڵ ئەو بۆچوونە نیم کە یاسای چاکسازی بارگرانی دروستدەکات، چونکە ئەو قسەیە دەقیق نییە.
کاتێک وەک سەرۆکی پەرلەمان کە نوێنەری خەڵکە و دەبینێت یاسایەک لە بەرژەوەندی حکومەت و بەرژەوەندی گشتی نییە، دەبێ یاساکە رابگرێت و هەمواری بکاتەوە.
نوچەنێت: لە رووی سیاسی و ئیمکانیاتی بەردەستی دەسەڵاتەکانەوە هەرێم و بەغدا لە جێبەجێکردنی یاسای چاکسازی و تێپەڕاندنی قەیران تاچەند جیاوازن؟
فازڵ نەبی: لە رووی سیاسییەوە عێراق وەک هەرێمی کوردستان نییە، چونکە لە کوردستان دوو حزب هەیە، (پارتی و یەکێتی)، ئەگەر حزبە بچووکەکان موزایدەی سیاسیشیان لەسەر بکەن کاریگەری لەسەر کاری حکومەت و پەرلەمان نابێ، چونکە ئەو دوو حزبە زۆرینەن، بەڵام لە عێراق کۆمەڵێک حزب، حکومەت پێکدەهێنن، بۆیە ئەو گرفتە لە عێراق زۆرتر دەبینرێت. بەڵام هاوکات چارەسەر کردنی کێشەی ئابووری لە عێراق زۆر ئاسانترە لەوەی هەرێمی کوردستان، چونکە حکومەتی عێراق زەمانی سیادی هەیە و وەسایلی دەینی هەیە، دامەزراوەی دارایی لە دەستە، کەواتە بە ئاسانتر دەتوانی کێشەی مووچە چارسەر بکات.
نوچەنێت: بە بڕوای ئێوە حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق کامیان دەتوان باشتر بواری داراییان رێکبخەنەوە؟
فازڵ نەبی: جیاوازی هەیە لە نێوان بەغدا و هەرێم، چونکە عێراق دەوڵەتە، کە دەوڵەت بوو گەرەنتی سەروەری هەیە، سیاسەتی دارایی لەبەردەستیەتی، ئامرازی زۆری بۆ قەرزی گشتی هەیە. هەروەها سیاسەتی نەختێنەیی لەبەردەسەتی خۆیەتی کە بانکی ناوەندی کاری لەسەر دەکات نەک حکومەت، بەڵام لە کوردستان ئەو سێ شتە نییە، نە گەرەنتی سەروەری هەیە، نە سیاسەتی دارایی، بەو شێوە گشتییەی کە باس دەکرێت لەدەستییەتی، نە سیاسەتی نەختێنەیی و نە ئامرازی قەرزی گشتی لەدەستییەتی، کە بەو شێوە فراوانەی لەبەردەستی عێراق هەیە لەبەردەستی هەرێم نییە.
بۆیە بەردەوام پێشنیارم ئەوەیە، حکومەتی هەرێمی کوردستان هەمیشە لەگەڵ بەغدا رێککەوتنی هەبێ و رێککەوتن بکات، چونکە ئەگەر بە شارەزاییەوە بنەڕەتی دابنرێت لە بەرژەوەندی هەرێمی کوردستان دەبێت، مەترسییەکە ئەوەیە کە بنەڕەتی رێککەوتنەکە بە شارەزایانە دانەنرێت، ئەو کاتە رێککەوتنەکە بە ئاسانی لەباردەچێت.
نوچەنێت: تاچەند حکومەتی هەرێمی کوردستان راوێژیان پێکردووی یان سوودیان لە شارەزایی ئێوە وەرگرتووە؟
فازڵ نەبی: جاران حکومەت زۆر سوودیان لە من دەبینی و منیش بەردەوام بێ بەرانبەر راوێژم پێیان دەدا، ئەو بەرگرییەی من لە هەرێمی کوردستان و خەڵکی کوردستان و کەرکوکیش، کە ئەو کاتەی لەپۆستی بریکاری وەزیری دارایی بووم، باوەڕ ناکەم کەس کردبێتی لەو بوارە، چونکە خەڵکی کوردستان شایەدی بۆ من دەدات کە بۆ مافی خەڵکی کوردستان زۆرجار تووشی گرفتیش بوومە، هەر لەسەر مووچەی خەڵکی کوردستان دەستم لەکارکێشاوەتەوە و گەڕاومەتەوە کوردستان لە ٢٠١٤، بەڵام ئێستا ئەوەندە پسپۆڕ و شارەزا زۆر بوون هەرکەس دێت و دەڵێت ئەمن.
لەوانەیە ئێستا رای زۆر کەسی شارەزا وەرنەگیریێت لەبەر ئەوەی هەر کەسەو دەڵێ ئەمن، کێشەکە ئەوەیە، هەیە دەرچووی بەشی یاساییە و دەڵێت من لە دارایی لە فالان باشتر دەزانم! هەروەها کەس هەیە پزیشکە وەک شارەزای دارایی قسە دەکات.
