بەهرە حەمەڕەش
ئایا چۆن خۆمان لە دڵەڕاوکێی کۆرۆنا بپارێزین؟ جیاوازی نێوان دڵەڕاوکێی تەندروستی و ئابوری چییە؟ کاریگەرییەکانی بە پێی تەمەن جیاوازە؟
دکتۆر محەمەد ناسر سیمایی، لە گفتوگۆیەکی نوچە وەڵامی ئەم پرسیارانە دەداتەوە چەند رێنماییەکانی گرنگ بۆ خۆپاراستن لە دڵەڕاوکێ دەخاتەروو.
نوچە: دڵەڕاوکێ چییە؟
دکتۆر ناسر: لە دەروونناسیدا گریمان وایە کە مرۆڤ لە کاتى ئاسایى و ئاسوودەییدا هاوسەنگییەکى لە ناخ و ویژدانیدا هەیە، دڵەڕاوکێ بە واتاى تێکچوون و لێکترازانى ئەو هاوسەنگییەیە کە زۆرینەى جار بە نیشانەى جەستەییەوە دەردەکەوێت. بۆنموونە شەوى تاقیکردنەوەکان زۆرینەى خوێندکاران بە رێژەى کەم یان زۆر تووشى دڵەڕاوکێ و خەوزڕان دەبن. یان نیگەرانیى رۆژێک پێش نەشتەرگەرى و ٥ خولەک پێش وەرگرتنەوەى جوابى فەحسى خوێن.
نوچە: جیاوازی لە نێوان دڵەڕاوکێی منداڵ و تەمەن گەورەدا هەیە؟ یان جیاوازی لە قۆناغەکانی تەمەندا هەیە؟ کاریگەرییەکانی لەکام قۆناغ سەختترە؟
دکتۆر ناسر: ئاماژە بە جیاوازیى بە پێى تەمەن نەکراوە وەکونیشانەکان و ئاستى قورسایى، تەنها هۆکارەکان جیاوازن، بۆنموونە منداڵى ساوا تا دووساڵان زۆرتر نیگەرانى دوورکەوتنەوەى دایک یان کەسانى ناسراوە، لە کاتێکدا مێردمنداڵ یان هەرزەکار تووشى دڵەڕاوکێى ئایندە دەبیت کە لە داهاتوو خوێندنم دەبێتە چى؟ یان باڵقبون هاوڕێیەتی رەگەزى بەرانبەر چى لێدەکەوێتەوە. لە هەر قۆناغێکدا بە پێى جیاوازیى تاکەکەسى-رووداوەنەخوازراوەکان- یان دەستێوەردانى کەسانى تر دەکرێت نیشانەکان سوک یان زۆر قورس بن.
نوچە: ئێستا بە هۆی پەتای کۆرۆنا، خەڵک لە دڵەڕاوکێدا دەژی واتە دڵەڕاوکێی تەندروستی هەیە، کاریگەرییەکانی لەگەڵ دڵەڕاوکێیەک کە بەهۆی دۆسی سیاسی و ئابورییەوە دروست بووە جیاوازە؟ یان هەمان کاریگەری هەیە؟
دکتۆر ناسر: بەگوێرەى گەشەى عەقڵى منداڵى ٨-٩ ساڵان لە کەم ئەندامى یان شێرپەنجەى ئەندامێکى خیزان نیگەران دەبێت، یان هاتنى کۆرۆنا، زۆر بیردەکاتەوە کە ئایا ئەم دیاردەیە لە لە کۆتاییدا دەبیتە هۆى دابڕان لە ئەندامانى خێزان و هاوڕێکان یان نا. رەنگە تێبگەن کە بەساڵاچوان زۆرتر لە مەترسیدان و ئەمە نیگەرانترى دەکات بۆ دایک وباب. هەروەها بە لاسایى و نموونە وەرگرتن لە دایک و باب، تووشى دڵەڕاوکێ- ترس یان خەم وپەژارە دەبێت یان رەنگە وەکو ئەوان خەمسارد بێت، تەنها سەرقاڵى چێژ و بەڕێکردنى ژیانێکى سادەبێت. وەسواس و نیگەرانیى خۆپاراستن و بەکارهێنانى ئامرازەکانیش لە پلەى یەکەمدا بە لاساییکردنەوەى دایک ، باب یان براو خوشکى گەورە وپاشان کاریگەرى لە کۆڵان و گەڕەک و میدیاى منداڵان و میدیاى گشتى وەردەگرێت.
میدیا دەبیتەوە سەرچاوەیەکى ناوەندگر بۆ خەم وترس و گەشبینى و دیاردەکانى تریش. دیارە لە تەمەنى سەرووى ١٤ -١٥ ساڵاندا هەر ئەم بابەتانە کەڵەکەدەبن و ئاڵۆزتر دەبن و فاکتەرى رەگەزى بەرانبەر یان هاوسەر، هەبوونى سەرقاڵى یان دەوام وبەرپرسیارێتیى بژێو (بەدەر لە یاریکردن) و خوێندنگەش رۆڵ دەبینێت.
لە تەمەنى گەوراندا ستایلى ژیان و ئەزمونى تاکەکەسى جیاوازیى و تایبەتیى زۆر پێکدەهێنێت بۆنموونە، رەنگە کەسێک بۆ بەهاى مەعنەوى وئایینى یان بۆ وەرگرتن و پەرەپێدانى زانست و تەکنۆلۆجیا زۆر پابەند و هەوڵدەر بێت بەڵام بۆ رەفتارى تەندروست و خۆپارێزى خەمسارد بێت بیداتە دەست قەزاو قەدەر. یان تاکێکى تر لە بارى ئابورى نەترسێت و بڵێت هەرچۆن بیت خۆم دەژیێینم، بەڵام زۆر لە نەخۆشى و کەم ئەندامى بترسێت یان لە دەرزى و خواردنى حەب. کەسایەتیى پێگەیشتوو و تۆکمە دەتوانێت بە هاوسەنگى بڕوانێتە دیاردەکان و رێژەیەکى راستەڕێ و گونجاو لە نیگەرانى و گەشبینى و رەفتارى سازگارانە، لەگەڵ قەیرانى تەندروستى و ئابوری بۆ خۆى و کەسانى نزیک دابڕێژێتەوە.
نوچە: رێنماییەکانی خۆپاراستن لە دڵەڕاوکێ چییە؟ لە چ کاتێکدا دڵەڕاوکێ نەخۆشییە؟
دکتۆر ناسر: دڵەڕاوکێ لە رێژەى کەمدا زیانى نییە و پیویستیشە، کاتێک دەبیتە تێکچوونى دەرون کەوا بەهۆى نیشانەى جەستەیى بەهێز وەکوو دڵەکوتێ، ئارەقەى نائاسایى، شێوازی تەندوستى خەو و خواردن و چالاکیى رۆژانە تێکبدات، یان بە پەرەسەندنى لێکەوتە ناخییەکان وەکو داڵغەلێدان ببێتە هۆى ناکارامەیى لە پەیوەندییەکۆمەڵایەتییەکاندا و رۆڵى تاک و ئەرکەکانى دەوام کردن ناخۆش و لاوازبکات،
وەکو خۆپاراستنى گشتى لە شڵەژانى دڵەڕاوکێی و سترێس دەکرێت ئەم خاڵانە دیاریبکەین:
١. بیرکردنەوە لە پلانى رۆژانە و پلانى داهاتووى بژێو و ژیان وپێداچوونەوە وچاکسازیى ژیرانەى پلانەکان.
٢.پاراستنى هێزدارى و ئارامیى جەستە بە وەرزش و خەو و خواردنى رێک وپێک.
٣.رەنگە بەگشتى بڵیین ژیانێکى هەرەوەزى رووبە کۆمەڵگە، بە بێ زیادەرۆیی لە ململانێى سۆزداریدا و بە بێ تێکئاڵان یان پشت بەستن بە کەسانى تر.
نوچە: دڵەڕاوکێی درێژماوە، وەک ئەم دۆخەی ئێستا کە هەم قەیرانی ئابوری هەم کۆرۆنا هەیە کاریگەرییەکانی چین؟ لەسەر داهاتوو چۆن دەبن؟
– دکتۆر ناسر: دڵەڕاوکێی درێژخایەن (کە دیارە چارەسەر نەکراوە یان پشوویەکى وەرنەگرتووە) ژێرخانى سەقامگیریى دەرونى و تەندروستیى ،جەستەیى و ژیارى دەخاتە مەترسییەوە و و هیچ بەڵا یان دەرهاویشتەى خراپ ناناسین کە لێى نەکەوێتەوە.
لە گرفتى یادگەمان(زاکیرە)،گۆشەگیرى، داماوی و رەشبینیى قوڵەوە ، تا پرچ هەڵوەرین، تێکچوونى پەستانى خوێن و بارى خەو و خواردن و رەفتارى شەڕەنگێزی و توڕەیى و نینۆک خواردن. ئەمانە لە داهاتوودا خێزان و جەماوەرێکى ناکارامە لەرووى پیشەییەوە بەدى دەهێنێت و رێژەى بەرزى تووشبوانى شڵەژانى رەفتارى و نەخۆشیى دەروونیى تێدادەبینرێت.
وشەى کۆرۆنا یان پەتا و درم دەبێتە دێوەزمەیەک لە ناخى هەندیک منداڵ و گەنجدا و گەورەکانیش، توشى فۆبیا یان تۆقانێکى گەورە دەبن لە ووشە و چەمکى بێکارى یان کەسادیى بازاڕ.
بە بیرم دێت بەساڵاچوان تا دووسێ دەیە لەمەوپێش بە هەژان و ترسێکی زۆرەوە هەر باسى ساڵى برسیەتییەکەیان دەکرد و بەداخەوە ئەم سوڕە دووبارە بووەتەوە بە گیرۆدەیى جیهانیى کۆرۆنا.
نوچە: بۆ ئارام بوونەوەی دەرون و خۆپاراستن دڵەڕاوکێ چیبکەین؟ دووبارە جەخت لە چیبکەینەوە بۆ ئەوانەی هێشتا توشنەبوون؟
– دکتۆر ناسر: بۆ ئارامگرى بێجگە لەو رێببازە گشتییانەى پێشتر وتم دەکرێت لەم هەنگاوەکردارییانە سوودوەربگرین:
١. هاوڕێیەتى و پرس بەکەسانێک بکە کە رزگاربووى قەیران و تەنگژەن و دەتوانن ئەزمونى خۆیان بڵینەوە. ئەگەر توشى دڵەراوکێى قورس و نیشانەجەستەییەکان بووین، زۆر بە ئاسایى پرس بە دەروونناس و پەرستار و ستافى پسپۆرى ئەم بوارانەبکەین.
٢.بەسوودوەرگرتن لە رێنمایى پزیشکى نیزیکبوونەوە لە خەو و خواردنى رێک وپێک و سروشتى و هەروەها وەرزش و یۆگا(خۆئارامکردنەوە و خۆبەهێزکردن بە چالاکى و سەقامگیریى جەستە و هەناسەى قووڵ و هەواى پاکژ).
٣.شەوان پێش نووستن هەڵوەستەیەکى ٣- ٤ خولەک
بکەین کە ئەوڕۆ چ کارێکى باش و رەوا و بەسودمان کردووە، هەم بۆ خۆم و هەم بۆ ژینگە و کۆمەڵگە و بەیانیان کاتى بەخەبەربوون دیاریبکەین کارى لە پێشینە و بەسود و پەسندکراومان چیە وچۆن رێکى بخەینەوە، چۆن کارى دووبارەیى و کەم سوود و ئەوانەى کاتمان لێ دەکوژن کەم بکەینەوە.
٤.سەرچاوەى زانست و زانیاریمان فراوان بکەین، سودێکى باش لە سەیرى هەواڵەکان و بیروراى هاوڕێ و کەسانى دەوروبەرمان و میدیا و تۆرەکۆمەڵایەتییەکان وەربگرین- بەڵام بەدیدى رەخنەگرانە سەیریان بکەین و بۆ ئەوانە کاتێک دیاریبکەین کە لە شەو و رۆژێکدا لە ٣-٤ کاتژمێر تێنەپەڕێت و هەموو رۆژ کاتێک بهێڵینەوە بۆ تێڕامان و پێداچوونەوەى خود بە تەنیا.
پرۆفایل:
محمد ناسر مستەفا محمدسعید
لە دایکبووى ١٩٦٤ سەقز لە کوردستانى رۆژهەڵات
بەکالۆریۆس : پەرستارى – زانکۆى حکوومى شهیدبهشتى تاران 1987
خوێندنى ماستەر: زانکۆى ئازادى تاران- ساڵى (1991) لە بوارى دەروونزانى پەروەردەیى.
ئەندامى ئەنجومەنى رینماییکارانى ئیران – 1998
دکتۆرا: رێگاکانى وانەوتنەوەى گشتى و پەیرەوى خوێندن.
