کاتێ سەرۆک ترەمپ بە وەزارەتی بەرگری ڕاگەیاند، کە 9500 سەرباز لە ئەڵمانیا بکشێنێتەوە، ئەو بڕیارە لە لایەن سەرنووسەرانی ڕۆژنامەکان، بیرمەندان و ئەندامانی کۆنگرێس و ڕێبەرانی وڵاتانی ئەوروپی ئیدانە کرا. ترەمپ هەروەها ڕایگەیاند، زیاتر لە 25,000 کارمەندی سەربازی نابێ لە ئەڵمانیا جێگیر بکرێن. ڕەخنەگران بەوە تاوانباریان کرد، کە لە ناتۆ دەکشێتەوە.
جۆ بایدەن بێدەنگی نواند. لەوانەیە ئەویش هاودەنگ بێ، کە ئەمریکا ماوەیەکی زۆرە لە ئەوروپا ماوەتەوە و پێویستە بکشێتەوە.
هاوکات لەگەڵ ئەوەی، کە کەمپەینی هەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆماری گەرمتر دەبێ، ترەمپ و بایدن، سەبارەت بە زۆربەی پرسەکانی سیاسەتی دەرەوە، جگە لە چۆنییەتی و شێوازی هەڵسوکەوت لەگەڵ پۆتین، پێکەوە هاودەنگ دەبن. بەتایبەت سەبارەت بە چین، ئەوروپا و کەنداوی فارس ڕوانگەیان جیاواز نییە، ئەگەرچی لە شێوازەکانی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئەو پرسانە جیاوازییان هەیە.
هەردووکیان سەبارەت بەوەی هاودەنگن، کە پۆتین لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی 2016 دەستێوەردانی کردووە و چین هەڕەشەیەکی مەترسیدارە بۆ بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە جیهان.
هەروەها هاودەنگن سەبارەت بەوەی، کە ئێرانی خاوەن ئەتۆم هەڕەشەیەکی مەترسیدارە لەسەر ناوچەی کەنداوی فارس و ئیسرائیل.
بە کورتی، هەم ترەمپ و هەم بایدن بڕوایان وایە، کە ئەمریکا دەبێ ڕێژەی دەستێوەردانی دەرەکی، بەتایبەت دەستێوەردانی سەربازی، کەم بکاتەوە، بە مەبەستی بەهێزکردنەوەی خۆی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی درێژخایەن لەگەڵ چین.
لەوانەیە بکرێ سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا لە سەردەمی شەڕی دووەمی جیهانییەوە تا ئێستا و بۆ وڵامدانەوە بە هەلومەرجە جیاوازەکان، دابەش بکەین بەسەر سێ قۆناغدا:
-قۆناغی سیاسەتی ڕێگریکردن یان جڵەو کردن (Containment)، لە ساڵی 1948-وە تا ساڵی 1990، واتا تا کۆتایی شەڕی سارد.
-قۆناغی بە جیهانی بوون (Globalization)، لە ساڵی 1990-وە تا ساڵی 2008. لەو ماوەیەدا ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، تاقە زلهێز بوو و پشتیوانی لە بازرگانی و سەرمایەگوزاری نێودەوڵەتی دەکرد.
-قۆناغی پاشەکشێ (Retrenchment): واتا 2009 تا 2020، ئەو کاتەی ئۆباما و ترەمپ بڕیاری سنووردارکردنی هێزی سەربازی و سیاسی ئەمریکایان دا لە دەرەوەی وڵات.
دیارە ئێستا لەو هەلومەرجەداین.
روسیا و ئەوروپا
بایدن سەبارەت بە پەیوەندییەکان لەگەڵ ئەوروپا یان گەمارۆدانی روسیا لەبەر جوڵەکانی لە ئوکرانیا و ئازاردانی سێ دەوڵەتی ناوچەی باڵتیک، ڕوانگەی جیاوازی نییە.
بێدەنگی بایدن سەبارەت بە کشانەوە لە ئەڵمانیا و هەڕەشەی وەرگرتنی باج لە کاڵاکانی یەکێتی ئەوروپا نیشاندەری هەبوونی ڕاستییەکە لە کاپتیۆل هیڵ (Capitol Hill) [واتا لە کۆنگرێس و کۆشکی سپی]. ئەو ڕاستییە ئەوەیە: دیموکراتەکان لەگەڵ بڕیارەکانی ترەمپ سەبارەت بە کەمکردنەوەی تێچووی هێزە سەربازییە جێگیرکراوەکانی ئەمریکا لە دەرەوە یان سەبارەت خۆڕاگری لەبەرانبەر ئەو شتەیدا، کە پێی دەڵێ “شێوازەکانی بازرگانی نادادوەرانە” کێشەیان نییە. ئەو کاتەیش دەرئەنجام هیلاری کلینتۆن دژایەتی کرد لەگەڵ ڕێککەوتننامەکەی نێوان وڵاتانی ئوقیانوسی ئارام لە سەردەمی باراک ئوباما، ئەو پرسە بازرگانییە لە کەمپەینە هەڵبژاردنەکاندا ون بوو.
پرسێکی سەرەکی بۆ هەر دوو لا شێوازی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئیرادەی پۆتینە بۆ نفوزی دووبارە لە ئەوروپای ڕۆژهەڵات و ناوچەی باڵتیک. سەرۆک کۆماری داهاتوو دەبێ لەگەڵ ڕێبەرانی وڵاتانی ئەوروپی و بەتایبەت لەگەڵ ئەڵمانیا هاوکاری بکات، چونکە ئەو وڵاتە لە سەردەمی جەنگی سارددا وەک ئابوورییەکی بەهێز و هێزێکی سیاسی لە ئەوروپا سەری هەڵدا.
ترەمپ بە هۆی قسەکانی لە دژی ناتۆ و باج خستنە سەر کاڵاکان، ڕێبەرانی وڵاتانی ئەوروپای لە خۆی نامۆ کردووە. بایدن بڕوای بە هاوکاری لەگەڵ ئەوروپا هەیە و لە چەند مانگی داهاتوودا ئەو ڕوانگەیە دەخاتەڕوو.
بەرزەفڕییەکانی چین لە ئاسیا
لە کۆنگرێس و لە کۆمەڵگەی بازرگانی- ئابووری ئەمریکادا، ئەو کۆدەنگییە هەیە، کە چین هەڕەشەیەکی درێژخایەنی مەترسیدارە بۆ سەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە ئاسیا و لەوانەیە لە ئەوروپادا. تەنیا لە ماوەی 20 ساڵدا، چینی کۆمۆنیست لە ڕێگای پەرەپێدان بە پەیوەندییە بازرگانییەکان لە هەموو جیهان بووەتە هێزێکی ئابووری. ئەو وڵاتە هێزێکی سەربازی بەتوانای پێکهێناوە، بەتایبەت لە بواری شەڕی سایبێری، بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ کەشتیڕانی بازرگانی لە دەریای باشوری چین و لە ئاوەکانی ژاپۆن و کۆریای باشوور. چین پشتیوانی دەکات لە تۆڕێکی سیخوڕی جیهانی، کە تەکنۆلۆجیا لە کۆمپانیا و تاقیگەکانی ئەوروپا و ئەمریکا دەدزن.
سەبارەت بە بەرزەفڕییەکانی چین، تێڕوانینی کۆنگرێس سەبارەت بەو وڵاتە، بەتایبەت پاش سەرکوتی [خۆپیشاندەرانی] هۆنگ کۆنگ، بەتەواوەتی نیگەتیڤە. بایدن ڕەخنەی نەگرتووە لە پەیوەندییە ئاڵۆزەکانی ترەمپ لەگەڵ کۆریای باکوور یان ئەو گوشارانەی خستوویەتییە سەر کۆریای باشوور. بەڵام ترەمپ و بەشێکی زۆر لە ئەندامانی کۆنگرێس بڕوایان وایە 28000 سەربازی ئەمریکا لە کۆریای باشوور زۆرن و دەبێ ژمارەیان کەم بکرێتەوە.
ئێران و کەنداوی فارس
وەکوو شی جی پینگ، لە ئاسیا و ڤیلادیمیر پۆتین، لە ئەوروپا، ئایەتۆڵا خەمانەیی، لە ئێران بڕیاری داوە نفوزی لەدەستچووی وڵاتەکەی لە ناوچەی کەنداوی فارس بگەڕێنێتەوە. لە ئێستادا، هێزی گەمیەی 5-ی جێگیرکراو لە بەحرەین، ڕێگری دەکات لە جێبەجێکردنی ئەو خواستەی ئێران. ئەو هێزە پارێزگاری لە سەرەکیترین دامەزراوەکانی بەرهەمهێنانی نەوت لە عەرەبستانی سعودیە، کوێت، ئیماراتە یەکگرتووەکانی عەرەبی و عێراق دەکات و ئەوە بۆ ئابووری ژاپۆن، کۆریای باشوور و چەند وڵاتی تر زۆر گرنگە.
هەوڵی تاران بۆ ئەوەی ببێتە وڵاتێکی ئەتۆمی، بە مەبەستی پەرەپێدان بە نفوزی خۆی لە هەموو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بووە هۆی ئەوەی باراک ئوباما لە ساڵی 2015 دا، لەگەڵ ئێران ڕێککەوتننامەیەکی کاتی سەبارەت بە سنووردارکردنی چالاکی ئەتۆمی ئێران لە بەرانبەر هەڵگرتنی گەمارۆکاندا ئیمزا بکات. جۆ بایدن وەک جێگری سەرۆک کۆماری ئەوکات، لایەنگری لەو رێککەوتننامەیە کرد. بەڵام دۆناڵد ترەمپ بەوە ڕازی نەبوو. ترەمپ پاش ئەوەی چووە کۆشکی سپی، ئیتر لەو ڕێککەوتننامە پشتیوانی نەکرد. بایدن ئەو بابەتەی وەک پرسێکی هەڵبژاردنەکان نەهاوردووەتە ئاراوە و دیموکراتەکانی کۆنگرێس خۆیان بواردووە لەو پرسە.
ئەگەر ترەمپ و بایدن هاودەنگن سەبارەت بەوەی، کە دەبێ هێزەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستان و عێراق کەم بنەوە یان بکشێنەوە و کشانەوەی هێزەکان لە ئەڵمانیا و کۆریا پەسەند دەکەن، ئەنجامەکەی دەبێتە پرسێکی جدی نێوخۆیی: کاتێ ئەو سەربازانە بگەڕێنەوە ماڵەوە چی ڕوو دەدات؟ ئەوەش هەمدیسان ئەو پرسیارە دێتە ئاراوە: ئایا قەبارەی سوپا بچووکتر دەبێتەوە و دەبێ بودجەی بەرگری کەم بێتەوە؟ ئەوە پرسێکە، کە بێ گومان نوێنەرانی داهاتووی کۆنگرێس ڕووبەڕووی دەبنەوە.
نووسەر: دۆناڵد نیوچتێرلەین
و: نوچەنێت
سەرچاوە:
