خالید رەنجدەر: دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن دو ڕوی دراوێكی سیاسین
نوچەنێت. تەوەر: لایەنە خراپ و لێکچووەکانی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن چین؟ بۆچی ئەوەندە لەیەک ئەچن؟، ئەمە کەش و هەوای سیاسی ئەو ناوچەیە وا دەکات؟ یان پەروەردەی سیاسی؟.
خالد ڕەنجدەر نوسەرو رۆشنبیر: ھەندێك لە نوسەر و لێكۆڵەرەوەكان زاراوەی (دو ڕوی دراوێك) بە شێوەیەكی نێگەتیڤ بەكاردێنن، بەڵام من ئەو دراوەم بە ھاوكێشە یان گەمەی سیاسی داناوە و دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆنم بە ھەردو ڕوی ئەو دراوە داناوە. دیارە مادام ئەو دو جەمسەرە لە سەر یەك گۆڕەپان دەجوڵێن و لەناو یەك جەماوەرەوە ھاتون دەبێ لایەنی جیاواز و لایەنی لێكچویان ھەبێت. كاركردنی سیاسی و ململانێی ئاشتیانە بۆ گەیشتنە بە دەسەڵات، بەڵام خۆی لە خۆیدا پرۆژەی خزمەت كردنە بە جەماوەر. بۆیە دەبینین دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن ھەردوكیان بانگەشەی ئەوە دەكەن كە ھەڵقوڵای ناخی جەماوەرن و بۆ خزمەتكردنی ئەوان كار دەكەن.
من پێموایە دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن لە ھەرێمی كوردستانی عێراقدا وەك دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆنی وڵاتانی دیكە وان و خاوەنی لایەنی باش و خراپن و لە ھەندێك لایەنەوە لە یەك دەچن و لە ھەندێكی لایەنی دیكەشەوە جیاوازن. لایەنە لێكچوەكانی نێوانیان لەم چەند خاڵەدا كۆ دەكەمەوە:
یەكەم: دەسەڵات و ئۆپۆزیسۆن لەو چوارچێوە سیاسیەدا كار دەكەن كە كۆمەڵگە گەڵاڵەی كردوە. ھەر یەكێكیان دەیەوێ گوزارش لەو ھاوكێشە سیاسیە یان چوارچێوە سیاسیە بكات كە كۆمەڵگە گەڵالەی كردوە و لێی ڕازیە و نایەوێ بەرژەوەندی تاكەكان یان بەرژەوەندی پارتەكان زاڵ بن بەسەر بەرژەوەندی كۆمەڵگەدا.
دوەم: دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن شەرعیەتی خۆیان لە جەماوەرە وەرگرتوە. كەواتە ئەم دو جەمسەرە گوزارش لەو جەدەل و دیاكۆگە دەكەن كە لەناو كۆمەڵگەدا ھەیە. ھەندێك جار جەدەلەكە زاڵترە لەبەر ئەوەی دەسەڵات ئازادیەكان تەسك دەكاتەوە یان گەندەڵ دەبێت. ھەندێك جاریش دەسەڵات لەخۆی ناترسێت و ئەگەر بزانێت ئۆپۆزیسیۆن مەبەستی خزمەتكردنی جەماوەرە و مەبەستی تەنھا گەیشتنە دەسەڵات و قۆرخكردنی نیە دێتە ناو دیالۆگ و ململانێی ئاشتیانەوە.
سێیەم: ئۆپۆزیسیۆنی چالاك لە وڵاتێكی ئازاد و دیموكراتیدا ئاوێنەی دەسەڵاتە، دەشتوانین بڵێین ھێزێكە لە پشتی دەسەڵات. لاوازی ئۆپۆزیسیۆن لاوازی دەسەڵات دەردەخات و بەھێزیی ئۆپۆزیسیۆن بەھێزیی و دیموكراتیەتی دەسەڵات ڕەنگ پێ دەداتەوە.
چوارەم: خاڵێكی دیكەی ھاوبەش و لێكچوی نێوان دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن ئەوەیە كە ھەردوكیان لە ئاست مەترسیە دەرەكیەكاندا لەسەر سەروەری خاك و میللەت و پارێزگاری كردن لێیان ھاوڕان.
بۆ خاڵە جیاوازیەكانیش دەتوانم بەم جۆرە كۆیان كەمەوە:
یەكەم: ئاسانە دەسەڵات ڕو لە گەندەڵی بكات بە حوكمی ئەوەی پارە و ماڵی كۆمەڵگەی لەبەردەستدایە و جەماوەر لە ڕێی ھەڵبژاردنەوە دەسەڵاتی داوەتێ كە كارگێڕی دەوڵەت بێت و بە ھاوكاری ھەمو ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگە بە ئۆپۆزیسیۆنیشەوە كۆمەڵگە ئاڕاستە بكات. بەڵام كاتێك ڕو لە گەندەڵی دەكات و تیایدا نقوم دەبێ ھێڵێكی جیاكەرەوە دەكەوێیە نێوان دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆنەوە و ئۆپۆزیسیۆن زیاتر لای جەماوەر جێی خۆی دەكاتەوە.
دوەم: تا دەسەڵات بەرەو خۆ زاڵكردن بروات ئۆپۆزیسیۆن نەرمتر دەبێت و ھەڵەكانی دەسەڵات دەقۆزێتەوە و خۆییان لەسەر دروست دەكات. جاری وا ھەیە دەسەڵات ھێندە خۆپەسەند دەبێت كە ئۆپۆزیسیۆن ناچار دەكات ھەمو پەیوەندیەكانی لە گەڵ بپچڕێنێت و لەناو جەماوەردا بە ئاشكرا ململانێكان بەرەو توندوتیژی ببات. خۆپیشاندانەكانی 17 شوباتی ساڵی پار رەنگدانەوەی ئەم خالەیە چونكە دەسەڵات خەمسارد بو لە ئاست ئۆپۆزیسۆن و كەم خزمەت بو بە میللەت و گەندەڵیەكانیشی سەری كردبو و ڕۆژ لە دوای ڕۆژ دەسەڵاتی زیاتر قۆزخ دەكرد.
سێیەم: كاتێك دەسەڵات خۆی لە دابینكردنی مافەكانی جەماوەر دەدزێتەوە و ئۆپۆزیسیۆن زیاتر لەو جەماوەرە نزیك دەبێتەوە، دەسەڵات ھەوڵ دەدات ئۆپۆزیسیۆن بكاتە بەرپرسی بەدەست ھێنان و دابینكردنی مافەكانی جەماوەر كە لە ڕاستیدا دەسەڵات بەرپرسە لێیان و، تەنانەت مافەكانی ئۆپۆزیسیۆنش ھەر لای ئەوە.
چوارەم: ھەر كاتێك دەسەڵات وا سەیری مامەڵە سیاسیەكانی كرد كە خۆی دڵسۆزە و ئۆپۆزیسیۆن پێچەوانەیە، یان ئۆپۆزیسیۆن خۆی بە دڵسۆز زانی و دەسەڵاتی بە بارەكەی دیكەدا خوێندەوە ئەوا كایە سیاسیەكان و ململانێ ئاشتیەكان تێك دەشكێن و مافی جەماوری تێدا ون دەبێت. لەو حاڵەتەشدا جەماوەر مافی ئەوەی ھەیە متمانەی خۆی لەو جەمسەرەیان بسێنێتەوە كە پێی وایە خەریكی كودیتایە و دەیەوێ ئەوی تر تەنھا بۆ ئەوە بخات كە خۆی دەسەڵات بگرێتە دەست.
لێرەوە ئەوەمان بۆ دەردەكەوێ كە ھەڵسوكەوت و مامەڵەی نێوان دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن بناغەی یەكگرتویی یان ھەڵوەشاوەیی ھاوكێشەی سیاسیە. گومانی تێدا نیە كە یەكگرتویی و تەبایی نێوان دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن و گوێگرتنیان لە یەكتر گەندەڵی سیاسی و ئابوری و بوارەكانی دیكە كەمتر دەكاتەوە. ئێمە دەبێ ئەوەش بزانین كە گرنگی و مەترسی دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن لەوەدایە كە ھەردوكیان ھەڵقوڵاوی ناو ئەو جەماوەرەن و زیادبونی ناكۆكی و خاڵی دژ بە یەكیان میللەت دەكات بە دو كەرتی دژ بە یەكەوە، بەوەش ھەردوكیان سەرچاوەی ھێزەكەیان لە دەست دەدەن.
من پێموایە كەشوھەوای سیاسی دەوروپشتی ھەرێمی كوردستان ڕۆڵێك لە لێكچون و لێكنەچونی دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆندا دەبینێ، بەڵام ھێندەی فاكتەرەكانی ناوەوە بەھێز نیە. شێوازی پەروەردەی سیاسی ھەرێم و ئەو داب و نەریتەی حیزبە كوردستانیەكان ھەیانە و، تەنانەت كەسە حیزبیەكانیش ڕۆڵی گەورەیان ھەیە. زۆر جار دەبینین كە كەسێكی یەكێك لە حیزبەكان دەبێتە ھۆی نزیكبونەوەی دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن و، جاری واش ھەیە كەسێكی حیزبی یان پیاوی ناو دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن دەبێتە ھۆكاری لە یەكتر دوركەوتنەوەی دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن. بە گشتی من پێموایە لە ھەرێمی كوردستانی عێراق فاكتەرە ناوخۆییەكان كاریگەر ترن وەك لە فاكتەرە دەرەكیەكان لە مەسەلەی لێكچون و لێكنەچونی دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن.
