سەربەخۆی باشووری سودان، هیوایەك بۆ گەلانی بێ دەوڵەت

كورد دەتوانێت چ سودێك لە سەربەخۆیی باشووری سودان وەربگرێت؟

 

رێبوار رەزا چوچانی

باشووری سودان دوای ململانێیەكی سەخت لەگەڵ خەرتووم، توانی سەربەخۆیی وەربگرێت، ئەمەش وەك سەرەتایەك بۆ دەستكاریكردنی نەخشەی سیاسی جیهان دادەنرێت، چاودێران پێیانوایە جیاوازی گەورەی نێوان باشوری سودان و باشووری كوردستان، لەئیرادەی سیاسیدایە بۆ جیابوونەوە.
جیابوونەوەی باشووری سودان لەدوو ئاستدا قسەی لەسەر دەكرێت، ئاستێكیان كاركردنە لەسەر سەرنجێك كە باس لەدەستكاریكردنی نەخشەی سیاسی جیهان دەكات، ئەمەیان بەلای گەلانی ژێردەستی بێدەوڵەوتەوە وەك دەرفەتێك بۆ گەیشتن بەمافی چارەنووس و رزگاری هەمیشەیی لەبندەستی سەیردەكرێت، بەڵام بەلای دەوڵەتە داگیركەرەكانیشەوە ترسێكەو هەڕەشە لەهەیمەنەی ئەوان دەكات.
لەئاستی دووەمیشدا، بەستنەوەی سەربەخۆیی باشووری سودان بەكێشە ناوخۆییەكانی ئەو وڵاتەو دەرهێنانی لەگۆڕانكارییە جیهانییەكان، بەشێكە لەو تێگەشتنەی كە تا هەنووكەش زۆرانێك بڕوایان پێیەتی، بەهەر حاڵ ئەوەی كە گرنگە بەلای میللەتانی ژێردەستەوە، رزگاربوونی میللەتێكی هاوخەمیانە، ئەمەش بەسەرەتایەك دادەنرێت، بۆ هەنگاونان بەرەو ئایندەیەكی تر، كە تێیدا ئومێدی رزگای بۆ گەلانی ژێردەست هەیە، ئەو ئومێدەش بەسەركەوتنی ئیرادەی خەڵكی باشووری سودان دەستیپێكرد.

بڕیاری چارەنووس

سودان وڵاتێكە لەباكوری ئەفریكا، هاوكات سەر بەنیشتیمانی عەرەبەو دەسەڵاتێك بەڕێوەی دەبات، كە زیاتر وەك وڵاتێكی ئیسلامی دەردەكەوێت، وڵاتی سودان ئەگەرچی ئیسلام تاكە ئاین نەبووە تێیدا، بەڵام بەدرێژایی دروستبوونی كە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1956 كار كراوە بۆ سەپاندنی ئاینی ئیسلام لەو وڵاتەدا، وەك ئاینی فەرمی، ئەمەش بەیەكێك لەسەرچاوەكانی نائۆقرەیی دادەنرێت، كە سەرەنجام باشوور بەهۆی ریفراندۆمەوە جیابووەوە.
دوای ململانێیەكی سەخت لەگەڵ حكومەتی خەرتووم لەوڵاتی سودان، كە عومەر حەسەن بەشیر سەرۆكایەتی دەكات، دواجار لەڕێكەوتی (9/ی تەمموزی 2011) جۆبا توانی ببێتە پایتەختی وڵاتێك، كە ژمارە (193)ی لەریزبەندی وڵاتانی جیهاندا بەردەكەوێت، بەمەش مێژوویەكی نوێ بۆ نیشتیمانی رەشپێستە مەسیحییەكانی سودان دروست دەبێت.
ئەگەرچی مێژووی باشووری سودان پڕاوپڕە لەخەباتی چەكداری و توندوتیژی، بەڵام گەیشتن بەوێستگەیەكی مێژوویی، كە ئەویش جیابوونەوەیە لەو وڵاتەی، كە بەزۆری بەریتانیا پێوەی لكابوو، بەڵام پێدەچێت كەرتبوونی سودان تەنها بەجیابوونەوەی باشوور كۆتایی نەیەت، چونكە تا ئێستا حكومەتی خەرتووم بەدەست كۆمەڵێك كێشەی تری ناوخۆییەوە دەناڵێنێت و ئەمەش وایكردووە، كە چاودێران پێشبینی جیابوونەوەی بەشی تری ئەو وڵاتە بكەن.
فەرید ئەسەسەرد سەرۆكی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیژی، رەتی دەكاتەوە كە جیابوونەوەی باشووری سودان، پەیوەنداربێت بەگۆڕانكارییەكانی جیهانەوە، بەڵكو وەك ئەو دەڵێت، “ئەو جیابوونەوەیە تەنها پەیوەندی بەڕەوشی ناوخۆی سودانەوە هەیە، كە لەئەنجامی رێككەوتنێكی نێوان باكور و باشوورەوە هاتە ئاراوە، بۆ سەلماندنی مافی چارەی خۆنوسین بۆ باشوورییەكان”.
حكومەتی سودان ئەگەرچی بەوڵاتی رەشپێستەكان دادەنرێت، بەڵام رەنگی پێست نەیتوانی هەموویان پێكەوە گرێبداتەوە، بەڵكو بوونی چەندین كێشەی ئاینی و تائیفی، بۆتە بەشێك لەشوناسی سودانییەكان، د.نەژدەت ئاكرەیی مامۆستا لەزانكۆی سەلاحەدین، دەڵێت “سودان دەوڵەتێكە كۆمەڵێك كێشەی هەیە، نەك هەر لەباشوور بەڵكو لەدارفۆر و كردەڤان و ئیبی، واتە سودان دەوڵەتێكە موعەرەزە بەدروستبوونی كۆمەڵێك كێشەی تر، سودان لەساڵی 1956 كە سەربەخۆیی بەدەستهێنا، سیاسەتێكی بەعەرەبكردن و زاڵكردنی ئیسلامی بەكارهێنا، باشوورییەكانیش ئاینییان مەسیحییەو ئاینی جیاوازی تریشی تێدایە، بۆیە توشی ئەو كێشەیە بوون، بۆیە لەراپۆرتە نێودەڵەتییەكاندا باس لەوە دەكرێت، كە سودان موعەرەزە بەوەی كە پارچە پارچەبوونی تریشی تێدا بكرێت”.

هەولێر و جۆبا و گۆڕینەوەی ئەزموون

ئەگەرچی سەرۆكی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیژی رەتی دەكاتەوە، كە هەرێمی كوردستان بتوانێت سەربەخۆی باشووری سودان بكاتە بەهانەیەك بۆ جیابوونەوە، بەڵام لەبەرانبەریشدا سەرنجێك هەیە، كە سەربەخۆی باشووری سودان، رەنگدانەوەی دەبێت بەسەر ناوچەكەدا.
هەرێمی كوردستان و باشووری سودان لەچەندین خاڵدا هاوبەشن، وەك داگیركردنی خاكەكەیان لەلایەن رژێمێكی عەرەبییەوە، هەوڵدان بۆ بەعەرەبكردن، خاكی بەپیت، سامانی سروشتی، سەپاندنی حكوم بەسەریدا بەشێوەی زۆرەملێ، پاكتاوكردنی نەژادی، سەپاندی رووبەڕووبوونەوە، هاوكات خەباتكردن لەپێناو رزگاری، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، جیاوازی زۆر هەیە لەنێوانیاندا، ئەمەش دەكرێت وەك خاڵێك سەیر بكرێت، كە هەردوولا دەتوانن ئاڵوگۆڕی ئەزموونی یەك بكەن، فەرید ئەسەسەرد، پێیوایە خاڵی هاوبەش لەنێوان هەرێمی كوردستان و باشووری سودان لەوەدایە، كە هەردوو دەوڵەتی عێراق و سودان، دەستكردی بەریتانیان و هەر بەریتانیا وایكردووە، كە پێكهاتەكانیان بەو شێوەیەی ئێستا بن، “هەردووكیشیان پاش دەرچوونی بەریتانیا لەناویان، توشی كۆمەڵێك كێشە بوون، كە پەیوەندییان بەكەمینەكانەوە هەیە، كە هیچ كامیان نەیانتوانی چارەسەری بكەن، بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ”.
سەبارەت بەخاڵە جیاوازەكانیش، دەڵێت “سودان وەك بەشێك لەئەفریقیای رەشپێست، لەڕووی جوگرافییەوە هەلومەرجی زۆر جیاوازی هەیە، بە بەراورد لەگەڵ شوێنی جوگرافیای عێراق، كە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایە، چونكە سودان تا ئەندازەیەكی زۆر دابڕاوە لەكێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سودان ئەوەندەی پەیوەندی بەئەفریقاوە هەیە، ئەوەندە پەیوەندی بەرۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە نییە، بۆیە دەتوانین بڵێین هۆی جیابوونەوەی باشووری سودان، بریتییە لەرەزامەندی ناوەند بۆ جیابوونەوەكە، بۆیە لەئێستادا نازانرێت كە لەعێراقدا دەرفەتێكی وا دێتە كایەوە یان نایەت”.
ئەسەسەرد رەتیشی دەكاتەوە، كە سەركردەكانی كورد بتوانن جیابوونەوەی باشووری سودان بكەنە بەهانەیەك بۆ جیابوونەوەی خۆیان، چونكە وەك ئەو ئاماژەی پێدەدات “تا ئێستا كورد خۆی لەهیچ دیكۆمێنتێكی فەرمیدا داوای جیابوونەوەی نەكردووە، سودان لەساڵی 1956 سەربەخۆیی بەدەستهێنا، بەڵام باشووری سودان ساڵێك بەر لەوە واتە ساڵی 1955 شۆڕشیان كرد و داوای سەربەخۆییان كرد، چونكە ئەوان زانیبوویان بەریتانیا سودان بەجێدەهێڵێت و سەربەخۆیی بەدەستدەهێنێت، بۆیە شۆڕشیان كرد كە بەریتانیا ناچار بكەن تا جیایان بكاتەوە وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ دوو دەوڵەت لەسودان رابگەیەنن، بەڵام تا ئێستا ئێمە هیچ پرۆژەیەكمان بۆ سەربەخۆیی كوردستان نەبووە، كورد ئێستا پابەندە بەدەستووری عێراق، كە مافی چارەی خۆنوسینی تێدا نییە”، گوتیشی “بەڵام جارێ دیار نییە كە بزانین ئایا ئەو دەرفەتەمان بۆ دروست دەبێت یان نا، چونكە دەبێت ئەوەمان لەپێش چاو بێت، كە لەسودان ناوچەكە و دراوسێكانی سودان دژی باشووری سودان نین، بەڵام هیچ كامێك لەوڵاتانی دراوسێی عێراق و خودی عێراق خۆیشی، لەگەڵ پارچە پارچەبوونی عێراقدا نین”.
لەبەرانبەر ئەو بۆچوونەی فەرید ئەسەسەردا، بۆچوونی جیاوازیش هەیە، كە پێیوایە كورد دەتوانێت ئەزموون لەو جیابوونەوەی باشووری سودان وەربگرێت، نەژدەت ئاكرەیی دەڵێت “خەباتی ئەوان هاوشێوەیە لەگەڵ خەباتی ئێمە، بۆیە دەتوانین ئەزموونی لێوەرگرین، بەڵام بارودۆخی ئێمە جیاوازە لەبارودۆخی باشووری سودان، ئێمە وەك كورد دەتوانین لەرووی فاكتەری نێودەوڵەتییەوە سود لەو جیابوونەوەیە وەربگرین”، ئاكرەیی ئاماژە بەوە دەدات، كورد دەتوانێت لەڕێگەی دبلۆماسییەت كار لەسەر لایەنی نێودەوڵەتی بكات، بۆ دەستەبەركردنی پشتیوانی، كە بەبڕوای ئەو، لەداهاتوودا كورد رۆڵی دەبێت لەناوچەكەدا، دەڵێت “دەبێت كورد دبلۆماسییەتی خۆی بەرەو پێش ببات، تەركیز لەسەر لایەنی ئابووری و وەبەرهێنان بكەن، چونكە نموونەی دەوڵەتەكانی خەلیج نموونەی زیندوون، بەڵام لەسیاسەتی جیهانی تازەدا، ئەم ناوچەیە دەبێتە ناوچەیەكی ئاسایشی هەرێمی، كە كورد رۆڵی خۆی تێدا دەبینێت شان بەشانی توركیا، كە توركیاش ئەو رۆڵەی دەبێت”، هەروەها دەڵێت “سەربەخۆیی باشووری سودان لەئەنجامی رێككەوتنامە بوو، بەڵام ئێمە لەئەنجامی گۆڕانكاری سیاسی دەستوورێك حكوممان دەكات كە ئێمە پابەندین بەم دەستوورەوە، ئەگەر دەستوور پێشێل كرا لەلایەن عێراقەوە، بە دڵنیاییەوە كورد بڕیاری خۆی دەدات”.

“كورد ئیرادەی سیاسی بەهێزی نیە بۆ جیابوونەوە”
بەدرێژای مێژووی تێكۆشانی كورد لەباشووری كوردستان، یەكێك لەو ئامانجانەی كە خۆیان لێ دوور گرتووە، سەربەخۆیی بووە، ئەمەش وایكردووە، هەمیشە كوردەكان خۆیان بەعێراقی بزانن، نوسەر و رۆژنامەنووس كاوە ئەمین پێیوایە، كورد ئیرادەیەكی سیاسی بەهێزی نییە بۆ جیابوونەوە.
كاوە ئەمین كە بەنوسەرێكی نەتەوەیی دادەنرێت، رەخنە لەهێزە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان دەگرێت، بەدەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە، چونكە وەك ئەو ئاماژەی پێدەدات، هێزە سیاسییە كوردییەكان، تا ئێستا ئیرادەیەكی سیاسی بەهێزیان نییە بۆ جیابوونەوە، ئەمەش بەیەكێك لەو گرفتانە دادەنرێت، كە بۆ هەوڵدان بۆ سەربەخۆیی كوردستان دروست دەبێت. كاوە دەڵێت “تا ئێستا لەكوردستان، هیچ حیزبێك نیە داوای سەربەخۆیی بكات، بەوانەی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنیشەوە، راستە هەندێكجار لێرەو لەوێ باسی مافی چارەی خۆنوسین دەكرێت، بەڵام تا ئێستا پێناسەیەكی تەواو بۆ مافی چارەی خۆنوسین نەكراوە”، كاوە زیاتر هەڵوەستە لەسەر ئەوە دەكات، كە نابێت بەبێ گەرانەوەی ناوچە دابڕاوەكان، كە ئەو بە “ناوچە داگیركراوەكان”، وەسفی دەكات، هەوڵی جیابوونەوە بدرێت، ئەوەش دەخاتەڕوو، كە پێویستە لایەنە سیاسییەكانی كوردستان، لەسەر مەسەلە نەتەوایەتییەكان و سەربەخۆیی كوردستان، یەك دەنگ بن، گوتی “ئێستا ئەگەر سەیر بكەیت، هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنیش لەبابەتی تایبەت بەناوچە داگیركراوەكان، هیچ هەڵوێستێكی تریان نییە كە هەنگاوێك لەپێش هێزەكانی دەسەڵاتەوە بن، یان پەرلەمانی كوردستان كە شەرعییەتێكی هەیە، كە نوێنەرایەتی خەڵكی كوردستان دەكات، دەتوانن بەناوی خەڵكی كوردستانەوە بڕیار بدەن لەو بارەیەوە، بەڵام تا ئێستا لەلایەن هیچ كام لەفراكسیۆنەكانەوە، نەمانبینی پرۆژەیەكی لەو شێوەیە بخرێتەڕوو”.

لة سفيلةوة